استایرن
استایرن نیز یکی از فرآوردههای پتروشیمی است که از جمله مهم‌ترین فرآوردههای بخش صادراتی ایران را تشکیل داده و عمده مصارف آن در فرآوری پلاستیک‌های پلی‌استایرن است. این محصول از فرآوردههای نفت خام است که از ورود نفتا به واحد آروماتیک و پس از طی مراحلی به دست می‌آید. ابتدا از میعانات گازی نفتا تولید شده و این محصول از بخش فرآوردههای گاز طبیعی به نفت خام فرستاده می‌شود. در نخستین مرحله، از نفتای منتقل شده به بخش نفت خام، بنزن ایجاد شده و سپس از این محصول برای تولید اتیل بنزن استفاده می‌شود. در گام بعد، از اتیل بنزن، استایرن تولید می‌شود و در ادامه این زنجیره محصولاتی نظیر استایرن اکریلونیتریل، پلی استایرن، لاستیک استایرن بوتادین و اکریلونیتریل بوتادین استایرن به وجود می‌آیند.
بر اساس آخرین آمارها ظرفیت اسمی تولید استایرن ایران در سال 1393 حدوداً 695 هزار تن بوده اما حجم واقعی تولید این محصول در سال 1393 در حدود 529 هزار تن بوده است. هم‌اکنون دو شرکت پتروشیمی پارس و پتروشیمی تبریز در ایران استایرن تولید می‌کنند. پتروشیمی پارس بزرگ‌ترین تولید‌کننده استایرن در کشور است که ظرفیت اسمی تولید استایرن این شرکت در سال 1393 بالغ‌بر 600 هزار تن گزارش شده است. پتروشیمی تبریز نیز که دیگر تولید‌کننده استایرن ایران است، تنها 13 درصد از ظرفیت تولید استایرن ایران را در اختیار دارد.
بازارهای اصلی صادرات استایرن و سهم ایران از این بازار
بیشترین تقاضای این محصول و به‌خصوص در سال 1393 تنها مقصد صادراتی چین است. هرچند در سال‌های گذشته کشور هند نیز جزو بزرگ‌ترین واردکنندگان استایرن از ایران بود. صادرات استایرن ایران در سال 1389 رشد خوبی را تجربه کرده اما در سال‌های بعد تا سال 1393 تغییر چندانی نداشته و تنها افت‌وخیز کوچکی را شاهد بوده است. جدول 1ارزش صادرات ایران را به کشورهای چین و هند، که تقریباً تمامی تقاضای این محصول ایران از این دو کشور است، نشان می‌دهد؛ اگرچه در برخی سال‌ها امارات و یا کشورهای دیگر نیز سهمی اندک داشته‌اند.
جدول1- ارزش صادرات استایرن ایران به چین و هند طی سال‌های (1393-1388،سالانه؛ میلیون دلار)
منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران
در سال 2014 سهم ایران از بازار استایرن وارداتی چین اندکی بیش از 8 درصد بازار بوده است و پس از کشورهای کره جنوبی، تایوان، عربستان سعودی و ژاپن در رده پنجم کشورهای صادرکننده استایرن به چین قرار داشته است. نکته‌ای که در ارتباط با بازار استایرن چین مطرح می‌باشد، رقابتی بودن بازار این کشور است که قیمت تمام کشورهای صادرکننده بین 57/1 تا 59/1 دلار به ازای هر کیلوگرم می‌باشد. هر چند در سال‌های 2010 و 2011 اختلاف قیمت استایرن صادراتی ایران به چین اختلاف بسیار زیادی با بهای سایر کشورهای صادرکننده داشت و به ازای هر کیلوگرم از این محصول به ترتیب به طور میانگین به17 و حتی 32 سنت می‌رسید اما در سال 2012 این نسبت کاهش یافت و به حدود 6 سنت کاهش یافت. در سال 2014 نیز اختلاف بهای صادراتی ایران با سایر کشورها تنها 2 سنت بود.
نمودار1- سهم کشورها از ارزش واردات استایرن چین در سال 2014
منبع: مرکز تجارت جهانی و گمرک جمهوری اسلامی ایران
بازارهای اصلی صادرات پروپان مایع و سهم ایران از این بازار
پروپان مایع در گمرک جمهوری اسلامی ایران به دو صورت صادر شده است که یکی از آن‌ها مربوط به ظروف کمتر از هزار سانتی‌متر مکعب و دیگری مربوط به ظروف هزار سانتی‌متر مکعب و یا بیشتر است. چین و ژاپن بیشترین تقاضای این محصول را سال‌های 1388 و 1389 به خود اختصاص داده بودند و پس از آن‌ها نیز اندونزی، کره جنوبی و فیلیپین قرار داشتند. از سال 1391 نیز مصر و عراق به جرگه بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی پروپان مایع ایران پیوستند و تا سال 1393 جزو پنج کشور واردکننده برتر این محصول بودند. جدول 2 ارزش صادرات پروپان مایع را در سال‌های 1393-1388 به کشورهای مهم تقاضا کننده این محصول از ایران، نشان می‌دهد.
جدول2- ارزش صادرات پروپان مایع ایران به برخی کشورهای تقاضا کننده در سال‌های 1393-1388 (سالانه؛ میلیون دلار)
منبع: گمرک جمهوری اسلامی ایران
همان‌طور که در جدول 2 مشاهده می‌شود، از سال 1390 به بعد، واردات کشورهایی مانند اندونزی و فیلیپین از ایران کاهش معنادار و شدیدی یافته است. اندونزی در سال 2010 بیش از 41 درصد پروپان مایع وارداتی خود را از ایران تهیه می‌کرد. این میزان در سال 2011 افزایشی قابل توجه یافت و به حدود 57 درصد از کل بازار این محصول در اندونزی رسید و ایران در سال‌های 2010 و 2011 به بزرگ‌ترین صادرکننده پروپان مایع به اندونزی مبدل شد. بااین‌حال در سال 2012 با تشدید تحریم‌ها علیه ایران، این مقدار به 12 درصد تنزل پیدا کرده و از سال‌های بعد نیز ایران حضور خود را در بازار پروپان مایع اندونزی از دست داد.
علاوه بر این، ژاپن نیز به دلیل تحریم‌ها، واردات پروپان مایع خود از ایران را متوقف کرده است. ایران در سال 2010، بالغ‌بر 64/4 درصد از بازار پروپان مایع ژاپن را در اختیار داشت و پس از کشورهای قطر، امارات، عربستان، کویت و استرالیا در رده ششم قرار گرفته بود. در سال 2011، این سهم کاهش یافته و به97/3 درصد بازار رسید و سپس در سال‌های بعد صادرات این محصول به ژاپن متوقف شد.
کره جنوبی یکی دیگر از بازارهای عمده صادراتی ایران را تشکیل می‌دهد، اگرچه میزان صادرات ایران به این کشور در سال‌های 2013 و 2014 نسبت به سال‌های قبل کاهش یافته است. سهم ایران از بازار پروپان مایع کره جنوبی در سال 2010 برابر با 18/9 درصد از کل بازار بوده که در سال‌های بعد نیز به ترتیب تا سال 2014 به 79/24، 16/22، 64/5 و 18/6 درصد رسیده است. از نظر رتبه صادرات نیز ایران در سال 2010 پنجم بوده که در سال 2012 به رتبه نخست رسیده است اما از این پس رتبه ایران کاهش یافته و در سال 2014 مجدداً به رتبه پنجم رسیده است.
در نقطه مقابل، کشورهایی نظیر چین، مصر و عراق در طول این سال‌ها تقاضای وارداتی خود از ایران را شدیداً افزایش داده‌اند. ایران در سال 2010 بزرگ‌ترینتأمین کننده پروپان مایع چین بوده و بیش از 38 درصد بازار پروپان مایع چین را در اختیار داشته است. در سال 2011 قطر بر ایران پیشی گرفته و ایران 85/20 درصد از کل بازار را حفظ نمود وسهم ایران در فاصله سال‌های 2014-2012نیز بهترتیب به 5/4، 83/20 و 57/30 درصد رسید. در نمودار 2 ارزش بازار پروپان مایع چین به تفکیک کشورها نشان داده شده است. همان‌طور که دیده می‌شود ایران پس از امارات رتبه دوم را از حیث ارزش صادرات پروپان مایع به چین دارد.
نمودار2- سهم ارزش پروپان مایع وارداتی چین به تفکیک کشورها (2014؛ میلیون دلار)
منبع: مرکز تجارت جهانی و گمرک جمهوری اسلامی ایران
بازارهای اصلی صادرات بوتان مایع و سهم ایران از این بازار
این محصول همواره یکی از ده قلم با بیشترین ارزش صادراتی ایران را تشکیل می‌داده است. بیشترین میزان واردات این محصول از ایران در سال 1388 توسط کشور چین بوده و فیلیپین، اندونزی، ژاپن، کره جنوبی و هند نیز رتبه‌های بعدی را در اختیار داشته‌اند. در سال 1388 ارزش صادرات بوتان مایع ایران به حدود 545 میلیون دلار رسید و تا سال 1390 میزان صادرات این محصول افزایش یافت و از مرز 326/1 میلیارد دلار نیز گذشت اما با آغاز تحریم‌های پتروشیمی و دیگر مسائل و معضلات مربوط به تحریم‌ها از جمله نقل و انتقالات پول این رقم به 866 میلیون دلار در سال 1391 کاهش یافت. در نهایت در سال 1393 صادرات این محصول دوباره رشد چشمگیری را تجربه نمود و در این سال به 468/1 میلیارد دلار رسید.
همان‌طور که قبلاً اشاره شد، چین همواره یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان بوتان مایع از ایران بوده است. امارات با کسب حدود 40 درصد از ارزش این بازار بیشترین سهم از بازار چین را در دست دارد و پس از این کشور، ایران قرار دارد که حدود یک سوم بازار چین را به خود اختصاص داده است. کشورهای دیگری نظیر کویت، عربستان و قطر نیز در این بازار سهم‌های کوچک‌تری را در دست گرفته‌اند.
کره جنوبی نیز یکی از مشتریان بوتان مایع ایران است اما سهم ایران از بازار کره جنوبی در طول زمان تغییرات زیادی داشته است. این کشور که در سال 2010 حدود 4 درصد از نیاز خود به بوتان مایع را از ایران تهیه می‌کرد، در سال 2011 و 2012 به ترتیب 64/12 و 17/10 درصد از کل نیاز خود را به بوتان مایع از ایران تأمین نمود. این میزان در سال‌های 2013 و 2014 کاهش عمده‌ای یافته و به حدود 2 درصد از کل بازار بوتان مایع کره جنوبی تقلیل پیدا کرد. ایران که در سال 2011 سومین صادرکننده این محصول به کره جنوبی بود، در سال 2014 به رتبه هشتم تنزل یافت. در زمینه قیمت بوتان مایع در بازار کره جنوبی نیز باید این نکته را متذکر شویم که ایران تا پیش از سال 2014 کمترین بها را در میان کشورهای عمده صادرکننده بوتان مایع به کره جنوبی داشت اما در سال 2014 قیمت آن بیش از سایر کشورها بوده است. در نمودار 3 سهم ایران را از ارزش بازار بوتان مایع کره جنوبی می‌بینید.
نمودار3- سهم ارزش بوتان مایع کره جنوبی به تفکیک کشورها در سال 2014
منبع: مرکز تجارت جهانی و گمرک جمهوری اسلامی ایران
بااین‌حال ایران بازارهای دیگری را برای صادرات بوتان مایع در اختیار داشت که در سال‌های اخیر و همزمان با تشدید تحریم‌ها از دست رفت. ژاپن یکی از کشورهایی است که در سال‌های اخیر میزان خرید محصولات پتروشیمی خود از ایران را قطع کرده است. تا سال 2011 ایران رتبه ششم را در بین کشورهای صادرکننده بوتان مایع به ژاپن داشته و حدود 4 درصد از واردات بوتان مایع‌شده ژاپن از طریق ایران انجام می‌گرفت اما از سال 2012 به بعد ایران از بازار ژاپن خارج شده است.
اندونزی نمونه دیگری از بازارهای مهم ازدست‌رفته ایران است. ایران در سال‌های 2010 و 2011 بزرگ‌ترین تأمین کننده بوتان مایع اندونزی بوده و در این سال‌ها به ترتیب حدود 40 و 53 درصد از بازار بوتان مایع اندونزی را در اختیار داشته است. در سال 2012 این رقم کاهش شدیدی داشته و ایران به رتبه چهارم صادرکنندگان بوتان مایع به اندونزی تنزل یافته و تنها حدود 8 درصد بازار را در اختیار داشته است. در سال‌های 2013 و 2014 نیز ایران تقریباً از بازار اندونزی خارج شده و سهم ایران به نزدیک صفر رسیده است.