همه کارشناسان صنعت نفت و اقتصاددانان انرژی در این موضوع متفق‌القول هستند که صنعت پتروشیمی یک کشور، در صورتی بر اساس اصول اقتصادی سودآوری بالایی داشته باشد، می‌تواند یکی از جذاب‌ترین حوزه‌های سرمایه‌گذاری هم برای سرمایه‌گذاران داخلی و هم برای خارجی‌ها باشد. اما کشور ایران به‌رغم در اختیار داشتن منابع عظیم خدادادی نفت و گاز، فاقد صنایع پایین دستی منسجم است. صنایع پایین دستی پتروشیمی مزایای فراوانی دارد که در صورت توسعه آن این صنعت تبدیل به یکی از چرخ دنده‌های اصلی موتور محرکه رشد اقتصادی شود. از جمله این مزایا می‌توان به مواردی همچون سرمایه‌بری کمتر، اشتغال‌زایی بیشتر، ارزش افزوده بیشتر، تنوع بیشتر محصولات تولیدی و صادراتی و مخاطرات کمتر نسبت به صنایع بالادستی اشاره کرد.
اما تحقق چنین ایده‌ای چه الزاماتی دارد؟ و چگونه می‌توان این صنعت را در مسیری قرار داد که این هدف برآورده شود؟ آیا آنچه تاکنون صورت گرفته کافی است؟ اگر جواب این سوال منفی است، نقشه راه صنعت پتروشیمی چه ایراداتی داشته و دارد؟ و اصلاح آن از چه طریقی ممکن است؟ در این یادداشت سعی می‌شود که دلایل توسعه نیافتگی صنایع پایین دستی ایران و نقش شرکت ملی صنایع پتروشیمی، به عنوان یک سازمان توسعه‌ای در خروج از این وضعیت مورد بررسی قرار گیرد.
پاسخ به سوالات مطرح شده، به خصوص در برهه کنونی، که با رفع تحریم‌های ظالمانه غرب علیه ایران برای سالیان متمادی، سرمایه‌گذاران خارجی برای سرمایه‌گذاری در صنایعی همچون پتروشیمی صف کشیده‌اند و سرمایه‌گذاران داخلی نیز با امید و اعتماد بیشتری به بکارگیری سرمایه خود در این حوزه می‌اندیشند، بسیار حائز اهمیت خواهد بود.
برخی از دلایل عدم پیشرفت و توسعه صنعت پتروشیمی ایران را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
1. عدم توجه کافی به توسعه صنایع پایین دستی با هدف تکمیل زنجیره ارزش
2. عدم شناخت دقیق و کافی از زنجیره ارزش و تکمیل آن در ایران
3. فقدان استراتژی مدون برای توسعه صنعت پتروشیمی به طور کلی و صنایع پایین دستی به طور خاص
4. فقدان دانش فنی و نیروی انسانی متخصص مسلط به دانش روز
5. تنگناهای مالی و عدم شفافیت گردش اطلاعات در صنایع بالادستی، میان دستی و پایین دستی
6. فقدان شبکه بازاریابی مدرن برای محصولات پتروشیمی
7. عدم توجه ویژه به ایجاد طرحهای صنایع میانی و پایین دستی با تکنولوژی روز دنیا
8. و ...
مجموعه مشکلاتی که در صنعت پتروشیمی ایران وجود دارد باعث شده است که این صنعت به خام فروشی روی آورد که کمترین ارزش افزوده را در کشور ایجاد می‌کند و توسعه صنایع پایین دستی با هدف تکمیل زنجیره ارزش تنها راه نجات از خام فروشی است. در این راستا شرکت ملی صنایع پتروشیمی می بایست با دو طرح عمده یعنی تقویت دانش فنی و انجام مطالعات بازار به تکمیل زنجیره ارزش کمک کند. در ادامه این یادداشت ابتدا مروری خواهیم داشت بر وضعیت فعلی صنایع پتروشیمی و سپس به بررسی مشکلات اصلی صنعت پتروشیمی می‌پردازیم. در نهایت اقدامات موثری که شرکت ملی صنایع پتروشیمی می‌تواند انجام دهد را بر خواهیم شمرد.
جایگاه فعلی صنعت پتروشیمی ایران
صنعت پتروشیمی ایران به رغم تحریم‌های گاه و بیگاه صنعت نفت و گاز در 30 سال گذشته، از رشد چشمگیری برخوردار بوده است. فراهم کردن بسترهای لازم برای سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی، کاهش وابستگی به دولت، توسعه سیستم‌های جامع اطلاعاتی، گسترش و تعمیق تحقیق و توسعه دانش‌بنیان، تأمین خوراک صنعت پتروشیمی از طریق یکپارچگی با صنعت نفت، ارتقای سهم صنعت پتروشیمی از تولیدات ناخالص داخلی، استفاده از مزیت‌های نسبی مناطق کمتر توسعه یافته و مناطق ویژه اقتصادی و آزاد تجاری (چابهار، کیش، قشم، لاوان و ...)، بومی‌سازی لوازم و تجهیزات صنعت پتروشیمی، افزایش رشد ساخت داخل اقلام و تجهیزات، بومی‌سازی فرآیندهای انواع مواد مختلف شیمیایی و کاتالیست‌ها، تولید سوخت پاک دی‌متیل‌اتر با خلوص 5/99 درصد، کسب دانش فنی کاتالیست‌های هیدروژن‌زدایی، ریفرمینگ خشک متان، بازیافت آمین‌های اکتیو شده از دستاوردهای تلاشگران این صنعت، پس از انقلاب شکوهمند اسلامی است.
صنعت پتروشیمی ایران با قدمتی 50 ساله، در ابعاد تولید و به‌لحاظ کمی توانسته است ظرفیت اسمی محصولات خود را از حدود 3 میلیون تن تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به بیش از 51 میلیون تن در پایان برنامه چهارم توسعه برساند. هر چند پس از انقلاب شکوهمند اسلامی، جنگ و تحریم همواره بر سر پتروشیمی ایران سایه افکنده بود ولی به مدد تلاش متخصصان این حوزه، صنعت پتروشیمی توانست ظرفیت اسمی خود را بیش از 17 برابر افزایش دهد.
جدول (1)، مراحل توسعه ظرفیت صنعت پتروشیمی را طی 5 دهه گذشته نشان می‌دهد. آخرین آمار منتشر شده از وزارت نفت حاکی از افزایش ظرفیت تولید کارخانجات پتروشیمی تا 60 میلیون تن در انتهای سال 1393 است که در این صورت، ظرفیت اسمی پتروشیمی نسبت به قبل از انقلاب، دارای افزایشی بیست برابری خواهد بود.
جدول (1)- مراحل توسعه ظرفیت‌های پتروشیمی ایران
| مراحل توسعه صنعت پتروشیمی | فاصله زمانی | ظرفیت اسمی (میلیون تن) | میزان تولید (میلیون تن) |
| مرحله پیدایش و گسترش اولیه | 1343 تا 1356 | 6 | 7/2 |
| دوران رکود (جنگ تحمیلی) | 1357 تا 1367 | 6 | 2 |
| مرحله حیات و بازسازی (پایان برنامه اول و دوم توسعه) | 1368 تا 1378 | 14 | 11 |
| مرحله جهش و تثبیت (پایان برنامه سوم و چهارم توسعه) | 1379 تا 1390 | 5/54 | 7/42 |
منبع: مدیریت برنامه‌ریزی و توسعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی
نمودار (1)، روند تغییرات ارزش صادرات و حجم صادرات محصولات پتروشیمی را پس از جنگ تحمیلی نشان می‌دهد. از سال 1367 تا سال 1390 که به‌نوعی آغاز دور جدید تحریم‌های ظالمانه غرب علیه ایران است، حجم صادرات محصولات پتروشیمی از 273 هزار تن به 19282 تن افزایش یافت، یعنی حدود 70 برابر. همین رشد در ارزش محصولات صادراتی نیز قابل مشاهده است. هرچند همه‌روزه بر تعداد تولیدکنندگان محصولات پتروشیمی افزوده می‌شود ولی با این حساب پتروشیمی ایران توانسته حجم و ارزش صادرات خود را افزایش دهد.
نمودار (1)- روند تغییرات ارزش صادرات پتروشیمی (میلیون دلار) و حجم صادرات محصولات پتروشیمی (هزارتن)
منبع: بانک مرکزی و محاسبات مرکز پژوهش‌های دنیای اقتصاد
پتروشیمی و صنایع وابسته به آن نقش مهمی در اقتصاد ایفا می‌کنند. ایجاد هزاران فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم و تولید انواع محصولات دارویی، غذایی، بسته‌بندی و هزاران محصول دیگر و کمک به رشد و توسعه انواع فناوری‌های صنعتی، پزشکی، کشاورزی بخش‌هایی از دستاوردهای صنعت پتروشیمی است. پتروشیمی ایران نیز در این راستا توانسته تا حد نسبتا زیادی وظیفه خود را به خوبی ایفا کند.
از اواخر برنامه پنج‌ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، خصوصی‌سازی و کاهش اندازه دولت و واگذاری وظایف تصدی‌گری دولت به بخش خصوصی به‌عنوان ضرورت گریزناپذیر رشد و توسعه اقتصادی مطرح شد. اما روند خصوصی‌سازی به دلیل ضعف ساختارهای لازم از ابتدای برنامه اول تا پایان برنامه سوم توسعه به‌کندی صورت گرفت، تا اینکه با ابلاغ سیاست‌های کلی اصل 44 توسط مقام معظم رهبری در سال 1384، روند خصوصی‌سازی شتاب بیشتری پیدا کرد.
توسعه قابل توجه صنایع پتروشیمی در سال‌های اخیر و رشد فزاینده این صنعت با راه‌اندازی پروژه‌های جدید پتروشیمی بستر مناسبی را برای توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی به عنوان مصرف کننده محصولات پتروشیمی به وجود آورده است. توسعه مشارکت بخش خصوصی در حوزه پایین دستی و تعامل و ارتباط سازنده صنایع بالادستی و پایین دستی پتروشیمی، ضمن تضمین ایجاد ارزش افزوده بالاتر و اشتغال بیشتر، زمینه بهتری را برای رقابت تولیدات داخلی در بازارهای جهانی فراهم می‌کند.
توجه و توسعه واحدهای بالادستی پتروشیمی که به رغم برخورداری از تناژ بالا، ارزش افزوده پایینی را ایجاد می‌کنند تنها در صورتی صرفه اقتصادی دارد که به موازات احداث آنها صنایع مکمل در جهت تکمیل زنجیره ارزش نیز مورد توجه قرار گیرد.
از سوی دیگر، در حالی که در کشور ما برای سالیان متمادی تولید محصولات بالادستی پتروشیمی در دستور کار قرار داشته است، کشورهای پیشرو در زمینه تولید محصولات پتروشیمی ارزشمند، مانند آلمان، علی رغم عدم برخورداری از مواد اولیه ارزان، که مزیت چشمگیری محسوب می‌شود، توانسته‌اند با تهیه استراتژی مدون برای توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی موجبات بهره‌مندی از محصولات پتروشیمی با حداکثر ارزش افزوده را فراهم آورند. آلمان‌ها از طریق ایجاد پارک‌های صنعتی پتروشیمی و شیمیایی و ایجاد بنگاه‌های کوچک و متوسط پتروشیمی دانش بنیان به این مهم دست یافته‌اند. پارک صنعتی شامل مجموعه‌ای از زیرساخت‌های و امکانات لازم جهت ایجاد شرکت‌‌ها با کارخانه‌های تولیدی و مراکز تحققاتی وابسته به آنها در یک محدوده جغرافیایی با زیرساخت‌های مشترک است که تحت حمایت مستقیم دولت قرار دارند و بیشتر سرمایه‌های موردنیاز خود را از طریق بخش خصوصی تامین می‌کنند.
مشکل کجاست؟
مطالعه صنعت پتروشیمی ایران در سالیان گذشته حاکی از این است که مشکل اصلی این صنعت عدم شناخت دقیق و کافی از زنجیره ارزش و تکمیل آن در ایران است. حلقه اولیه زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی از طراحی دانش-مدار فرآیندهای این صنعت است. در حلقه میانی این زنجیره از دانش فنی حلقه اول استفاده شده و هیدروکربورها به موادی تبدیل میشوند که عمدتا به عنوان خوراک در صنایع پایین دستی مورد استفاده قرار می‌گیرند. تولید محصولات نهایی که به به دست مصرف‌کننده می‌رسد (End-use products) حلقه پایانی این زنجیره را تشکیل می‌دهد. مشکل صنعت پتروشیمی ایران این است که در پرهزینه‌ترین و آلاینده‌ترین حلقه از این زنجیره یعنی حلقه میانی فعالیت می‌کند.در حالی‌که کشورهای پیشرو در این صنعت همگی در حلقه اول و آخر فعالیت می‌کنند که بیشترین سودآوری و کمترین میزان آلایندگی را دارد. کشور ما به دلیل عدم سرمایه‌گذاری در دانش فنی طراحی فرآیندهای تولید محصولات پتروشیمی باید هزینه بسیار گزافی بابت لیسانس یا Patent به کشورهای صنعتی بپردازد. ضمن اینکه عدم تسلط به دانش فنی مورد نیاز در این صنعت باعث بروز زیان‌های نهفته در این صنعت نیز می‌شود.
این فرآیند باعث می‌شود که صنعت پتروشیمی به خام‌فروشی روی آورد؛ پروسه‌ای که کمترین ارزش افزوده را برای کشور ایجاد می‌کند.
شرکت ملی صنایع پتروشیمی چه کار می‌تواند بکند؟
با توجه به آنچه پیشتر گفته شد، شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان یک شرکت توسعه‌ای باید وظیفه سیاستگذاری برای صنعت پتروشیمی کشور را بر عهده داشته باشد و یک سیاست مدون و منظم میان‌مدت و بلندمدت را برای این صنعت وضع نماید. در این راستا از دو جنبه شرکت ملی صنایع پتروشیمی می‌تواند وارد عمل شود و با تکمیل زنجیره ارزش مقدمات برخورداری از جایگاهی درخور برای این صنعت در سطح جهانی را فراهم آورد.
در مرحله اول و به منظور ایجاد حلقه مفقود اول برنامه‌ریزی جامع داشته باشد و در این راستا برای جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی اهتمام ورزد. مسلما تجهیز به دانش فنی مورد نیاز در این صنعت بسیار پیچیده، هزینه‌بر و زمان‌بر خواهد بود اما دشواری این پروسه نباید مانع از برنامه‌ریزی برای رفع آن شود.
دوم تکمیل حلقه پایانی این زنجیره ارزش را در دستور کار قرار دهد و الزامات تولید محصولات نهایی را فراهم کند. یکی از مهم‌ترین ملزومات این پروسه مطالعه بازار برای تولید محصولات نهایی است. چراکه اولین گام برای تولید هر محصول یا کالایی مطالعه دقیق بازار برای آن محصول است. این مطالعه باید به این سوالات پاسخ دهد که از زمان آغاز تولید محصول خاص، بازار داخلی و جهانی برای محصول ما به چه صورتی خواهد بود؟ چه میزان تولید کنیم تا زیان حداقل و سود حداکثر شود؟ رقبای اصلی داخلی و خارجی چه کسانی خواهند بود؟ چه قیمت‌هایی برای محصولات ما مناسب است؟ نحوه ورود بهینه به بازار چگونه است؟ و ...
به طور کلی می‌توان اذعان داشت که شرکت ملی صنایع پتروشیمی باید با تهیه یک استراتژی مدون برای دوره‌های زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت هدف اصلی را کاهش خام فروشی و افزایش تولید و صادرات محصولات نهایی قرار دهد؛ چرا که به جرات می‌توان اذعان داشت که بزرگترین مشکل صنعت پتروشیمی کشور خام فروشی است و ایجاد صنایع تکمیلی، تنها راه‌حل اساسی توقف خام‌فروشی در کشور است. بر‌این‌اساس، راه‌حل‌ها و استراتژی‌های عمده در ایجاد و توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی را می‌توان به صورت زیر بیان کرد. اجرایی‌کردن این راه‌حل‌ها به میزان قابل‌توجهی به بخش خصوصی کمک کرده و به توسعه صنعت پتروشیمی در مقیاس ملی و افزایش صادرات محصولات پتروشیمی نهایی که ارزش افزوده بیشتری را به همراه دارد، منجر خواهد شد.
1. تامین مواد خام برای صنایع پایین‌دستی: مالکان شرکت‌های تولیدی، تجّار، و سرمایه‌گذاران هنگامیکه مشاهده کنند به‌طور منظم و مستمر از سوی صنایع بالادستی تأمین میشوند، برای فعالیت در این حوزه بیشتر ترغیب و تشویق خواهند شد.
2. گردش شفاف اطلاعات در صنایع بالادستی، میانی، و پایین‌دستی، و ارزیابی توانایی‌ها و قابلیت‌های صنعت پتروشیمی کشور از طریق ایجاد یک پایگاه داده قدرتمند و جامع در این صنعت
3. تهیه و پیشنهاد پروژه‌های اقتصادی و ترتیب کنفرانس‌هایی که به منظور ارائه فرصت‌ها برگزار میشوند. این رویداد‌ها پایه و اساس ارزشمندی برای ارائه فرصت‌های سرمایه‌گذاری به سرمایه‌گذاران بوده و نقش با‌اهمیتی را در ترغیب آنها ایفا خواهند کرد.
4. کمک به صنایع پایین‌دستی برای خرید دانش فنی و مجوزهای لازم، و همچنین یاری‌رساندن به آنها در ارتباط با استفاده از تجهیزات و ابزار‌‌های لازم
5. انجام پژوهش‌های کاربردی با هدف بومی‌سازی تولید تجهیزات پتروشیمی و بهینه‌سازی واحدهای فعال تولیدی
6. هدایت پژوهش‌های دانشگاهی راجع به مسائل تولید در صنایع پایین‌دستی
7. برقراری ارتباط و تعامل بهتر با دارندگان مجوزهای شناخته‌شده و مرتبط ساختن سرمایه‌گذاران مختلف با آنها
8. فراهم‌آوردن کمک در جهت نوآوری و مدرن‌سازی صنایع پایین‌دستی به‌منظور افزایش توان رقابت‌پذیری آنها
9. کمک به ارتقای توان مدیریتی و آموزش کارکنان. صنایع پایین‌دستی اغلب توسط کارفرمایانی که از مهارت‌های مدیریتی خاصی برخوردار نیستند، راه اندازی میشوند؛ و بنابر‌این، آموزش به آنها در حوزه مدیریت اداری و مالی به افزایش بهره‌وری واحدهای صنعتی مربوطه کمک خواهد کرد.
10. ایجاد «خوشه‌های تولید و مصرف» صنعتی، و یکپارچه‌سازی فعالیت‌های صنایع پایین‌دستی. بدین صورت، هر واحد صنعتی، به بازاری برای واحدهای دیگر تبدیل می‌شود، و این امر به رشد همه آنها منجر خواهد شد.
11. در صورت امکان، ایجاد «خوشه‌های منطقه‌ای تولید و مصرف» با شرکت‌های اروپایی، و واقع در جنوب‌شرق آسیا و خاورمیانه که در صنایع پایین‌دستی فعال هستند
12. معرفی محصولات صنایع پایین‌دستی، و معرفی این صنایع به یکدیگر از طریق شرکت در نمایشگاههای تخصصی از جمله «ایران پلاست»
13. تأسیس مراکز بازاریابی و کمک به فروش محصولات
14. ارائه خدمات آزمایشگاهی و فنی به صنایع پایین‌دستی
15. تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در تولید محصولات صنایع تکمیلی از طریق ارائه تسهیلات بانکی
16. اصلاح قوانین و مقرراتی که نقش با‌اهمیتی را در ساختارهای اقتصادی و صنعتی کشور ایفا می‌کنند
17. ارائه مشوق‌ها و تخفیف‌های مالی و مالیاتی برای صادرات به سرمایه‌گذاران و دیگر مجموعه‌های فعال در صنایع پایین‌دستی
18. تفویض اختیار و نقش برای تشکل های صنایع پایین دستی پتروشیمی
سید روح ا.. وحید کیانی
رئیس امور هماهنگی و نظارت بر تنظیم بازار