قطر با حدود 24.531 میلیارد مترمکعب ذخیره، سومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی دنیا را دارد که در حدود12.2 درصد کل ذخایر گاز طبیعی دنیا را تشکیل می دهد[1]. علاوه بر این، هر سال در حدود 174.1 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی عرضه می کند که در حدود 4.9 درصد تولید گاز طبیعی که در بازار جهانی مبادله می شود را تشکیل می دهد.
از سوی دیگر، ذخایر نفت قطر نیز در حدود 24 تا 25 میلیارد بشکه است که تقریبا 1.7 درصد کل ذخایر نفت جهان در سال 2014 را تشکیل می دهد. میزان صادرات نفت خام از قطر در سال 2014 به حدود 595 میلیون بشکه در روز می رسید که در حدود 1.5 درصد از صادرات نفت خام جهان را تشکیل می دهد. سهم کل بخش نفت و گاز این کشور از تولید ناخالص داخلی آن در سال 2014 از 106.7 میلیارد دلار آمریکا گذشت که در حدود 50.5 درصد از تولید ناخالص داخلی قطر به قیمت های جاری را شامل می شود.[2] اما سهم بخش نفت و گاز این کشور در سال 2014 نسبت به سال قبل به میزان 3.534 میلیارد دلار آمریکا کاهش یافت که این به معنی کاهش 3.2 درصدی این بخش در تولید ناخالص داخلی کشور است. این کاهش بیشتر به دلیل کاهش قیمت نفت در بازارهای بین المللی در سال 2014 بوده است. بنابراین اهمیت این بخش در تولید ناخالص داخلی از 54.4 درصد در سال 2013 به 50.5 درصد در سال 2014 کاهش یافت.
اهداف اقتصادی قطر، همانگونه که در چشم انداز ملی سال 2030 این کشور آمده است، شامل تنوع بخشی به اقتصاد و کاهش وابستگی این کشور به صنایع هیدروکربنی است، ضمن اینکه تقویت نقش بخش خصوصی به منظور افزایش سهم این بخش در تولید ناخالص داخلی نیز مورد توجه قرار گرفته است. قرار شده است که برای رسیدن به این اهداف صنایع مختلف و بخش خدمات با در نظر گرفتن مزیت رقابتی، بهره برداری بهینه از منابع هیدروکربنی، و برقراری توازن بین ذخایر و تولید، و نیز برقراری تعادل بین تنوع بخشی اقتصادی و درجه استهلاک وارد عمل شوند.
در این مقاله زنجیره های ارزش موجود در قطر تحلیل شده اند تا فرصت های بالقوه در صنایع پایین دستی شناسایی شوند. روشی که برای شناسایی این فرصت ها مورد استفاده قرار گرفته است، بر اساس بررسی دسترسی به مواد اولیه مورد نیاز تولید، میزان در دسترس بودن فناوری های دارای گواهینامه و ارزش افزوده بالقوه مورد بررسی قرار گرفته است، ضمن اینکه تقاضا برای محصولات فراموش شده در زنجیره های ارزش پتروشیمی نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
مروری بر صنعت پتروشیمی قطر
در حال حاضر 10 شرکت در قطر در تولید 20 محصول پتروشیمی فعالیت می کنند، که مجموع تولید این شرکت ها بالغ بر 17.2میلیون تن در سال است. 4 محصول از این محصولات تولیدی شامل محصولات پایه پتروشیمی هستند که عبارتند از اتیلن، بنزن، متانول و آمونیاک.
این صنعت در طول پنج سال گذشته با توسعه قابل توجهی مواجه شده است، در حالی که ظرفیت کل تولید از 12.7 میلیون تن در سال 2010 به 17.2 میلیون تن در سال 2014 رسیده است، که بر این اساس نرخ رشد سالانه ظرفیت تولید در حدود 7.82 درصد بوده است. بخش عمده این توسعه مربوط به افزایش تولید اوره و آمونیاک از طریق پروژه های QAFCO 5وQAFCO 6بوده است که به ترتیب در سال های 2011 و 2012 شروع به تولید کردند و هر دوی آنها توسط شرکت کود شیمیایی قطر[3]. انجام شده است. بدین ترتیب میزان کل صادرات این بخش از 6.44 میلیون تن در سال 2010 به 11.564 میلیون تن در سال 2014 رسید، که بر این اساس نرخ رشد سالانه آن در حدود 15.76 درصد بوده است. ارزش کل صادرات این بخش نیز از 3.432 میلیارد دلار آمریکا در سال 2010 به 8.238 میلیارد دلار آمریکا در سال 2014 رسید، که نرخ رشد سالانه آن 24.47 درصد بوده است. افزایش سهم این بخش در تولید ناخالص داخلی قطر در طول پنج سال گذشته در جدول 1 نشان داده شده است.
جدول 1- افزایش سهم بخش پتروشیمی قطر در تولید ناخالص داخلی این کشور در پنج سال گذشته
آمار نشان می دهد که اهمیت نسبی این بخش نسبت به تولید ناخالص داخلی کشور، تولید ناخالص داخلی بدون بخش نفت و گاز، و تولید ناخالص داخلیبخش تولید در طول پنج سال گذشته به طور قابل توجهی افزایش یافته است. توجه داشته باشید که ارزش کل صادرات در سال 2013 به 8.56 میلیارد دلار آمریکا رسیده است، که به ترتیب 9.2 درصد و 0.4 درصد از کل ارزش محصولات شیمیایی صادر شده از خاورمیانه و جهان را شامل می شود.
تحلیل زنجیره ارزش اتیلن
ظرفیت تولید جهانی اتیلن از 117.3 میلیون تن در سال 2005 به 143.8 میلیون تن در سال 2014 رسیده است که این نشان دهنده نرخ رشد 2.3 درصدی در دوره زمانی 2014-2005 است.[1] سه شرکت در قطر هستند که اتیلن تولید می کنند که عبارتند از QAPCO، Q-Chem و RLOC. مجموع ظرفیت تولید این سه شرکت 2.6 میلیون تن در سال است که د رحدود 1.8 درصد ظرفیت تولید جهانی اتیلن را تشکیل می دهد. توسعه صنعت تولید اتیلن در پنج سال گذشته در نمودار 1 نشان داده شده است.
نمودار 1- توسعه صنعت تولید اتیلن در قطر در پنج سال گذشته 
تقریبا همه اتیلن تولید شده برای تولید محصولات صنایع پایین دستی مورد استفاده قرار می گیرد، و بخش بسیار کوچکی از آن نیز صادر می شود. میزان تولید اتیلن از سال 2011 به طور قابل توجهی افزایش یافته است، زیرا تولید در کراکر Ras Laffanاز ماه مه سال 2010 آغاز شده است و اکنون به 1.3 میلیون تن در سال رسیده است. اگرچه توسعه صنایع پایین دستی در قطر در نمودار 2 نشان داده شده است. واضح است که صنایع پایین دستی تولید اتیلن در قطر شامل تولید درجات مختلفی از پلی اتیلن یعنی پلی اتیلن سنگین، پلی اتیلن سبک و پلی اتیلن سبک خطی می شود. ضمن اینکه کل محصولات خانواده LAO (یک- هگزان و NAO) و EDC نیز در قطر تولید می شود.
نمودار 2- توسعه صنایع تولید اتیلن در قطر در پنج سال گذشته 
بیشترین مقدار محصول تولیدی در زنجیره ارزش صنایع پایین دستی پتروشیمی قطر پلی اتیلن سنگین است، که نرخ تولید جاری آن 1.137 میلیون تن در سال است که 38.31 درصد از کل تولید اتیلن را تشکیل می دهد. پلی اتیلن سبک نیز دومین میزان تولید را در این زنجیره ارزش به خود اختصاص داده است، میزان تولید این محصول در سال 2014 بالغ بر 666 میلیون تن بوده است که 22.45 درصد از کل تولید اتیلن را شامل می شود.
نرخ رشد سالانه تولید پلی اتیلن سبک بین سال های 2010 تا 2014 در حدود 13.29 درصد بوده است. این رشد سریع به دلیل ظرفیت اضافه تولید به میزان 300 میلیون تن است که از ماه آگوست سال 2012 اضافه شده است. سومین میزان تولید در این زنجیره ارزش نیز پلی اتیلن سبک خطی است که توسط شرکت QATOFIN تولید می شود. تولید پلی اتیلن سبک خطی در سال 2014 به 502 میلیون تن رسید که در مجموع حدود 16.93 درصد از کل تولید اتیلن را تشکیل می دهد.
[1]Ethylene report: International survey of ethylene from steam crackers,Oil & Gas Journal,Vol 104.3, 2006 and Leena Koottungal, “International survey of ethylene from steam crackers,”Oil & Gas Journal,Vol 113.7, 2015.
[1]QPEC Annual Statistical Bulletin, 2015.
[2]Qatar Central Bank, “Thirty-eighth annual report,” 2014.