همزمان با پیشرفت دانش و فناوری ساخت مجموعه‌های چند منظوره در صنایع مختلف در راستای افزایش بهره‌وری، یکسان‌سازی تولید مورد توجه ویژه ای قرار گرفته است و در این میان ساخت پتروپالایشگاه‌ها به عنوان مصداقی از تجمیع واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
با توجه به اینکه یکی از راهکارهای اساسی بی‌اثرکردن تحریم‌های نفتی ، تغییر رویکرد از خام‌فروشی به سمت فرآورده‌فروشی و ایجاد ارزش افزوده بیشتر است. در این راستا کمیسیون انرژی مجلس در پاییز ۱۳۹۷ طرحی را با عنوان «احداث پتروپالایشگاه ها با استفاده از سرمایه گذاری مردمی و روش تنفس خوراک» پیشنهاد داد که در صحن علنی مجلس بررسی ودر تیرماه سال جاری به تصویب رسید.
بر اساس گزارش «اظهارنظر کارشناسی درباره طرح افزایش ظرفیت پالایشگاه های میعانات گازی و نفت خام با استفاده از سرمایه گذاری مردمی»که توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی منتشر شده است این طرح از جنبه های مختلف مانند جلوگیری از خام فروشی، بی اثر کردن تحریم، ارزش افزوده و رونق اقتصادی منجر به توسعه و رشد صنعت نفت کشور می شود. نتایج این گزارش نشان می دهد که پتروپالایشگاه‌ها در مقایسه با پالایشگاه‌ها حاشیه سود بالاتری دارند.
در ایران نیز با هدف تکمیل زنجیره نفت و گاز و ارزش‌آفرینی بیشتر، تعدادی از مجتمع‌های پتروشیمی در مجاورت مجتمع‌های پالایشی ایجاد شدند. اما سابقه استراتژی تأمین سوخت در پالایشگاه‌های کشور سبب شده که از یک طرف اقتصاد پالایشگاه های کشور در وضعیت مناسبی نباشد و از طرف دیگر مجتمع‌های پتروشیمی با مشکلات کمّی وکیفی خوراک مواجه باشند. در حال حاضر رویکرد تلفیقی پتروپالایشی در کشور ضعیف است و این موضوع سبب شده که صنعت پالایش کشور به تنهایی از اقتصاد ضعیفی برخوردار باشد. از سویی تمرکز صنعت پتروشیمی کشور بر خوراک گاز و تولید محصولات بر پایه گاز نیز موجب توسعه نامتوازن این صنعت شده است.
ساخت واحدهای پتروپالایشی علاوه بر دور زدن تحریم‌های نفتی، باعث ایجاد ارزش افزوده و اشتغال شده و برای سهامداران آن سود سرشاری را به همراه خواهد داشت. در حال حاضر بسیاری از کشورهای دنیا مانند سنگاپور که فاقد منابع نفت و گاز بوده با سرمایهگذاری در حوزه صنایع پتروپالایشی و توسعه این واحدها سرمایه‌ی بسیاری را برای کشور خود به ارمغان آورده‌اند در نتیجه ضرورت توسعه صنایع پتروپالایشی در داخل کشور با توجه به فضای تحریمی بیش از گذشته است.
توسعه صنعت پتروپالایشگاهی ازجمله برنامه های کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه دنیاست. کشورهای توسعه‌یافته با ایجاد پارک های شیمیایی و صنایع پتروپالایشگاهی و ارائه اعتبارات و تسهیلات مناسب و ویژه به این صنایع، زمینه رشد چشم‌گیر صنایع پتروپالایشی خود را ایجاد کرده اند. این کشورها با توسعه صنایع تبدیلی نفت خام به فرآورده های سودده، سعی بر نقش‌آفرینی در آینده بازار انرژی دنیا را دارند. در این میان، ایران که سابقه ای طولانی در صنعت پالایشگاهی دنیا دارد، از مشکلات عدیده ای همچون فرسودگی تأسیسات و تجهیزات پالایشگاهی، عدم بازدهی مناسب در صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی نفت خام و فقدان اعتبارات لازم برای نوسازی و توسعه صنایع پالایشگاهی خود رنج می برد.
توسعه پتروپالایشگاه ها راهبرد بی اثر کردن تحریم‌ها
گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی معتقد است افزایش ظرفیت محصولات و فرآورده های نفتی و میعانات گازی به اندازه تمام نفت و میعانات گازی تولیدی در کشور می تواند ابزاری برای بی اثر کردن تحریم های نفتی امریکا باشد به‌صورتیکه تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی نیز برای سهم مناسبی از آن متناسب با بازار منطقه‌ای مهیا شود.
اما مشکلات پیش روی توسعه ظرفیت پالایشگاهی و پتروپالایشگاهی کشور مانند مشکل «تأمین مالی» و «به ثمر نرسیدن فاینانس‌های خارجی» را می توان مهمترین مانع توسعه طرح های پالایشی و پتروپالایشی دانست. به همین منظور در این طرح به ارائه روشی برای تأمین مالی داخلی پروژه‌های مذکور به کمک منابع مردمی از طریق «اعطای تنفس خوراک» پرداخته شده است.
فرهاد فزونی عضو کمیسیون انرژی اتاق تهران نیز در مورد این طرح گفت: اعتقاد دارم با توجه به تجربه های موجود در جهان ، حرکت به سمت ساخت پتروپالایشگاه میتواند درآمد کشور را در حوزه پتروشیمی افزایش دهد. پتروپالایشگاه‌ها دارای بخش های مختلفی از تکنولوژی پالایشگاه و پتروشیمی‌ها هستند و این امکان را در اختیار ما قرار می‌دهند که ارزآوری از این صنعت را چندین برابر کنیم.
طرحی با سرمایه گذاری خصوصی
در ادامه گزارش، این مرکز پژوهشی به اظهارنظر درباره ضرورت طرح افزایش ظرفیت پالایشگاه های میعانات گازی و نفت خام با استفاده از سرمایه گذاری مردمی پرداخته و اعلام کرده است: «احداث پالایشگاه ها و پتروپالایشگاه های با فناوری روز که درصد نفت کوره در سبد فرآورده های آنها کمتر از 10 درصد باشد، تکلیف دولت است. ماده (44) برنامه ششم توسعه، ایجاد ظرفیت پالایش 2.7 میلیون بشکه نفت و میعانات گازی را تا پایان برنامه مذکور تأکید کرده است و طبق این ماده دولت موظف است تسهیلات لازم برای ایجاد ظرفیت مذکور با ضریب پیچیدگی بالا توسط بخش غیردولتی را به نحوی برنامه‌ریزی و اجرا کند تا ترکیب تولید فرآورده آنها اساساً به محصولات سبکتر و میان‌تقطیر اختصاص یابد و سهم نفت کوره در الگوی پالایش از ده درصد (%10) بیشتر نشود.
با توجه به اینکه پس از اجرای قانون اجرای سیاستهای کلی اصل چهل‌وچهارم قانون اساسی، وزارت نفت نمی‌تواند بیش از 20 درصد سهام هر شرکت پالایشگاهی یا پتروشیمی را داشته باشد، عملا سیاست توسعه صنایع پایین‌دستی نفت در تقسیم کار قانون مذکور به‌عهده بخش خصوصی گذاشته شده است.
استفاده از نقدینگی سرگردان برای تکمیل پتروپالایشگاه‌ها
در بخش بعدی این گزارش مرکز پژوهش های مجلس با عنوان «تأمین مالی داخلی و مردمی» آمده است: «وابستگی صنعت خصوصاً صنعت نفت کشور به فاینانس خارجی برای تأمین مالی پروژه‌های توسعه‌ای، به دلیل ضعف روش‌های تأمین مالی داخلی و مردمی است. با توجه به شرایط فعلی کشور و لزوم هدایت نقدینگی به سمت فعالیت های مولد، جذب سرمایه مورد نیاز برای توسعه این پتروپالایشگاه ها از منابع خرد و نیمه‌خرد مردمی، موجب میشود که بخشی از نقدینگی سرگردان موجود در کشور که صرف سوداگری در بازار مسکن، خودرو، ارز و طلا میشود در راستای اینگونه فعالیتهای مفید تولیدی قرار گیرد.
در این طرح سهامداران شرکت مجری موظفند حداکثر یک سال پس از دریافت مجوز، نسبت به واگذاری حداقل 30 درصد سهم شرکت مجری از طریق «عرضه سهام» یا «صدور واحدهای صندوق سرمایهگذاری پروژه» و یا «انتشار اوراق بهادار قابل تبدیل به سهام» اقدام نمایند.
طرح احداث پالایشگاه ها با اعطای تنفس خوراک
بازوی کارشناسی مجلس درباره حمایت از طریق اعطای «تنفس خوراک» اعلام کرده است: «منظور از تنفس خوراک، اعطای خوراک در تمام یا بخشی از سالهای اول و دوم پس از بهره‌برداری واحد است به‌صورتی که هزینه خوراک در این مدت به عنوان وام صندوق توسعه ملی به مجموعه سهامداران پالایشگاه یا پتروپالایشگاه به حساب آید و طی 12 سال با نرخ سود 4 درصد ارزی بازپرداخت شود. این اقدام نرخ بازده داخلی(IRR) طرح را تا 5 درصد افزایش میدهد و مهمتر از آن به جذابیت طرح برای استقبال مردم و سرمایه‌گذاران داخلی در راستای تأمین سرمایه سریع پروژه منجر میشود. این اقدام را میتوان نوعی از حمایت در قالب تأمین مالی جایگزین که در تسهیل تأمین مالی طرحهای زیرساختی و توسعه ای مورد استفاده قرار می گیرد دانست.
سرمایه لازم برای افزایش ظرفیت پالایشی کشور قابل جمع آوری است
در بخش پایانی گزارش این مرکز پژوهشی با عنوان «جمع‌بندی و پیشنهاد» آمده است: «توسعه ظرفیت پالایشی کشور به اندازه تمام نفت و میعانات گازی تولید شده در کشور، بیش از آنکه نیازمند حمایتهای دولت از ابعاد فنی و مهندسی باشد، نیازمند تسهیل گری و تنظیم گری دولت در بُعد تأمین مالی است. افزایش 2 میلیون بشکه در روز به ظرفیت پالایش نفت کشور، نیازمند حدود 40 میلیارد دلار است که با نرخ تسعیر ده هزار تومان، معادل 400 هزار میلیارد تومان سرمایه است که با توجه به نقدینگی موجود و همچنین تدریجی بودن انجام طرح در جامعه قابل جمع‌آوری است. کافی است مردم و بخش خصوصی نسبت به دریافت سود قطعی مشارکت در پروژه های مذکور مطمئن باشند. طرح پیشنهادی میتواند این اطمینان را به سرمایه‌گذاران دهد و منابع مورد نیاز برای تبدیل نفت خام به فرآورده در داخل کشور را فراهم سازد. همچنین با توجه به اینکه انجام طرح و نیاز ارزی آن به‌صورت تدریجی است، بنابراین فشار ارزی آن در شرایط کنونی قابل تحمل و انجام است. بنابراین تصویب طرح پیشنهادی توصیه می شود.
اکنون و با توجه به تاکید دولت و مجلس برای توسعه پتروپالایشگاه ها باید در نظر داشت که ساخت و توسعه پترو پالایشگاه ها می تواند منجر به تحولی برگ در صنعت نفت کشورمان شود و بدون تردید کاهش خام فروشی و حرکت به سوی تولید محصولات نهایی از نتایج اثر بخش توسعه پترو پالایشگاه ها باشد.