جایگاه پلیمرها در صنعت پتروشیمی ایران
از سال 1340 تا کنون که بنگاه پتروشیمی (بعدها به شرکت ملی صنایع پتروشیمی تغییر نام داد) مامور نصب ماشین آلات خریداری شده به منظور تولید لوله های پلیکا از پلی وینیل کلراید در شهر صنعتی کرج شد. صنعت پتروشیمی در ایران تحول و دگرگونی های فراوانی داشته است. در میان محصولات این صنعت، پلیمرها با توجه به تنوع کاربرد و ارزش افزوده بالا همواره به عنوان مهم ترین بخش تولیدات پتروشیمی تحول بزرگی در صنعت پتروشیمی ایجاد کرده اند.
تحولاتی که این صنعت عظیم را رفته رفته به صنعت اول کشور تبدیل می کند، به طوری که تولید 800 هزار تنی انواع محصولات پتروشیمی در پایان جنگ تحمیلی در سال 1367 به 4/53 میلیون تن در سال 1397 افزایش یافته است که از این مقدار تولیدات صنعت پتروشیمی، 8/6 میلیون تن سهم انواع پلیمرها بوده است.
اولین پلیمر تولیدی در ایران پلی وینیل کلراید (PVC) است که در سال 1349 و در پتروشیمی آبادان به میزان 36 هزار تن در سال تولید شد و مقدمه ای برای ورود هر چه بیشتر این محصول پر اهمیت به زندگی ایرانی ها بود، اما از آن زمان تاکنون تحولات عظیمی به وجود آمده است که با نگاهی به آمار تولید این محصول می توان این تحولات را مرور کرد.
ظرفیت تولید اسمی محصولات پلیمری
ظرفیت اسمی تولید محصولات پلیمری در کشور در سال 1397 حدود 2/8 میلیون تن بوده است و با بهره برداری از طرح های در دست اجرا، ظرفیت تولید این محصولات ارزشمند به 61/16 میلیون تن خواهد رسید.
نمودار 1 روند افزایش ظرفیت اسمی تولید انواع محصولات پلیمری را از سال 1390 تا تیرماه سال 1398 را نشان می دهد. همانطور که در این نمودار نشان داده شده است این نمودار در همه این سال ها روند صعودی داشته است و به رغم کند شدن آهنگ رشد ظرفیت تولید، که بیشتر به دلایل سیاسی مخصوصا تحریم بوده است، رشد ظرفیت همچنان ادامه داشته است.
نمودار 1- روند افزایش ظرفیت اسمی تولید انواع محصولات پلیمری کشور
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
با توجه به دارا بودن یکی از بزرگترین میدان های گازی جهان، رسیدن به حداکثر ظرفیت های تولید دست یافتنی است. تولید انواع پلیمرها از دو جنبه حائز اهمیت است: اول گسترش صنایع تکمیلی که خود نتایج در خور توجهی مانند توسعه ساخت داخل، ایجاد اشتغال، انتقال فناوری و ... را برای کشور به ارمغان می آورد و دوم صادرات و تجارت این مصولات که قطعا نقش جمهوری اسلامی ایران را در تجارت جهانی و مناسبات بین المللی ارتقا خواهد داد.
نمودار 2 نیز ظرفیت تولید اسمی سالانه و برنامه تولید سال محصولات پلیمری را در بازه زمانی سال 1381 تا سال 1398 نشان می دهند. همانطور که در این نمودار مشهود است، ظرفیت تولید اسمی همواره در طول این دوره همواره در حال افزایش بوده است و برنامه تولید سال نیز از همین روند تبعیت می کند. اگرچه، میزان رشد ظرفیت تولید در همه سال ها یکسان نیست. در ادامه این موضوع به دقت توضیح داده شده است.
نمودار 2-ظرفیت تولید اسمی سالانه و برنامه تولید سال محصولات پلیمری (1398- 1381؛ هزار تن)
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق/ آمار برنامه تولید سال 1381 و تولید واقعی سال 1398 موجود نیستند.
ظرفیت تولید انواع مواد پلیمری به تفکیک مجتمع
یکی از مولفه های مهم در بررسی وضعیت پیشرفت شرکت های پتروشیمی ظرفیت تولید اسمی آنها است. هرچه ظرفیت اسمی تولید بیشتر باشد و در طول زمان رشد بیشتری داشته باشد نشان دهنده پیشرفت آن شرکت به لحاظ میزان تولید و سهم بازار است.
جدول 1 ظرفیت اسمی سالانه انواع مواد پلیمری را به تفکیک مجتمع نشان می دهد. همانطور که در این جدول و در نمودار 3 مشاهده می کنید بیشترین ظرفیت تولید اسمی انواع پلیمر متعلق به مجتمع پتروشیمی شهید تندگویان است که سالانه 7/887 هزار تن پلیمر از نوع پلی اتیلن ترفتالات (گرید بطری و الیاف) تولید می کند. پس از آن مجتمع پتروشیمی امیرکبیر با تولید 700 هزار تن پلی اتیلن سنگین- پلی اتیلن سبک- پلی اتیلن سنگین/ متوسط در جایگاه دوم را به خود اختصاص می دهد. جایگاه سوم نیز به مجتمع های پتروشیمی پلیمر آریاساسول، جم و مارون تعلق می گیرد که سالانه 600 هزار تن انواع مواد پلیمری را تولید می کنند.
جدول 1- مجتمع های تولیدکننده مواد پلیمری (1397)
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران
نمودار 3- ظرفیت اسمی تولید انواع پلیمرها به تفکیک مجتمع تولید کننده (هزار تن)
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
ظرفیت تولید مواد پلیمری به تفکیک محصول
یکی از مولفه های مهم در بررسی وضعیت پیشرفت صنعت پتروشیمی در بخش تولید پلیمرها ظرفیت تولید اسمی آنها است. هرچه ظرفیت اسمی تولید بیشتر باشد و در طول زمان رشد بیشتری داشته باشد نشان دهنده پیشرفت این است که صنعت تولید پلیمرها تواسته ضمن حفظ بازار جایگاه خود را نیز ارتقا بخشد.
جدول 2 ظرفیت تولید اسمی انواع محصولات پلیمری را در سال 1398 نشان می دهد و نمودار 4 نیز این اطلاعات را به تصویر می کشد.
جدول 2- ظرفیت تولید اسمی محصولات پلیمری صنعت پتروشیمی (سال 1398)
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران
نمودار 4- ظرفیت اسمی محصولات پلیمری صنعت پتروشیمی (سال 1398)
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
همانطور که مشاهده می کنید بیشترین ظرفیت تولید اسمی به پلی اتیلن سنگین اختصاص دارد که به میزان 1.875 هزار تن در سال تولید می شود. پس از آن پلی اتیلن سنگین/ سبک خطی با ظرفیت 1.335 هزار تن رتبه دوم و پلی اتیلن سبک با 1.300 هزار تن در رتبه سوم قرار دارد.
این روند تقریبا در همه ادوار و در همه کشورها تکرار می شود و فقط ممکن است اندکی نوسان داشته باشد، چون انواع پلی اتیلن اعم از سبک و سنگین و سبک خطی جزء پرمصرف ترین پلاستیک ها هستند و از این رو تولید آنها همیشه در همه کشورها از اهمیت و اولویت بالایی برخوردار است.
نکته مهم دیگر در مورد تولید پلیمرها، میانگین قیمتی آنهاست که اطلاعات آن در جدول 3 ارائه شده است. در این جدول اطلاعات به تفکیک نوع پلیمر و مجتمع های تولیدکننده آن نیز ارائه شده است.
ظرفیت تولید و میانگین قیمت FOB خلیج فارس به تفکیک محصول و مجتمع
جدول 3- ظرفیت تولید و میانگین قیمت FOB خلیج فارس به تفکیک محصول و مجتمع
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران
نمودار 5- میانگین قیمت FOB خلیج فارس انواع پلیمر در سال 2017 (دلار/ تن)
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
میانگین قیمت FOB خلیج فارس انواع پلیمر در سال 2017 به ازای هر تن در نمودار 5 نشان داده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می کنید گران ترین پلیمر در سال 2017 پلی کربنات یا PC بوده است که قیمت آن 3.007 دلار آمریکا به ازای هر تن است و پس از آن رزین های اپوکسی با قیمت 2.687 دلار آمریکا به ازای هر تن در رتبه دوم قرار دارد و رتبه سوم را ABS با اختلاف زیاد از آن خود کرده است. هر تن ABS به قیمت FOB خلیج فارس در سال 2017، در حدود 1.818 دلار آمریکا قیمت داشته است. ارزان ترین پلیمر نیز پی وی سی (PVC) بوده است که هر تن 862 دلار آمریکا مبادله شده است.
میزان تولید انواع پلیمرها در مجتمع های پتروشیمی کشور نیز علاوه بر جدول 3 در نمودار 6 نیز ارائه شده است. همانطور که ملاحظه می شود پرطرفدارترین پلیمر تولیدی در مجتمع های پتروشیمی کشور پلی اتیلن سنگین و پلی پروپیلن بوده است که هر یک توسط 7 مجتمع پتروشیمی تولید شده است. در جایگاه دوم پلی اتیلن سنگین/ سبک خطی قرار دارد که توسط 6 مجتمع پتروشیمی تولید می شود د جایگاه سوم به پلی اتیلن سبک است که در 5 مجتمع پتروشیمی تولید می شود.
نمودار 6- میزان تولید انواع پلیمر در مجتمع های پتروشیمی کشور
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
صادرات محصولات پلیمری
۱۸ گروه محصول پلیمری با ۳۰۰ گرید مختلف در صنعت پتروشیمی وجود دارد و ۴۴ نوع محصول نیز شیمیایی در این صنعت تولید می شود که جمع آنها با دیگر محصولات غیر پلیمری و غیر شیمیایی 350 محصول است. ۳۱ میلیون تن محصول قابل فروش وجود دارد که از این میزان 5/22 میلیون تن به مقاصد مختلف صادر می‌شود. 5/8 میلیون تن در داخل عرضه می‌شود که از این میزان 7/4 میلیون تن در بورس کالا تحت نظارت دقیق و کامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی و و اعمال قیمت‌گذاری و کف عرضه آن، عرضه می شود. همانطور که در نمودار 7 مشاهده می کنید، میزان صادرات محصولات پلیمری در سال 1388 نسبت به سال 1381 رشد چشمگیری داشته است و از 2/0 میلیون تن در سال 1381 به 70/1 میلیون تن در سال 1388 رسیده است. از سال 1388 تا سال 1392 صادرات محصولات پلیمری از نظر ارزش همواره افزایش داشته است، در سال 1392 ارزش صادرات این محصولات کاهش یافته اما این کاهش از سال 1393 مجددا جبران شده و روند افزایش ارزش صادرات محصولات پلیمری تا سال 1396 ادامه داشته است. در سال 1397 میزان صادرات محصولات پلیمری هم به لحاظ وزنی و هم به لحاظ ارزش کاهش یافته است اما ارزش صادراتی محصولات پلیمری در مقایسه با وزن آنها کمتر کاهش یافته است و این امر به دلیل افزایش نرخ برابری دلار آمریکا در مقابل ریال ایران در سال 1397 است. دلیل کاهش صادرات محصولات پلیمری نیز به تحریم های ظالمانه آمریکا و مشکلات موجود در سیستم حمل و نقل پول است.
نمودار 7- صادرات محصولات پلیمری طی سال های 97- 88 (وزن: میلیون تن؛ ارزش: میلیارد دلار)
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
نمودار 8- سهم صادرات و فروش داخلی محصولات پلیمری از کل فروش طی سال های 1397- 1388 (درصد)
منبع: داده های شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
سهم صادرات و فروش داخلی از فروش کل طی سال های 1388 تا 1397 در نمودار 8 نشان داده شده است. همانطور که در این نمودار می بینید از سال 1393 به بعد سهم صادرات از فروش کل در حال افزایش و سهم فروش داخلی در حال کاهش است که این امر منجر به افزایش ارزآوری تولید پلیمرها و کاهش کسری بودجه می شود.
چشم انداز ظرفیت تولید و سهم تجارت ایران از مهم ترین پلیمرها
به منظور سیاستگذاری و برنامه ریزی برای صنعت پتروشیمی کشور و به ویژه صنعت تولید پلیمر جا دارد که چشم انداز ظرفیت تولید و سهم تجارت ایران از آنها مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار گیرد. اما از آنجا که تعداد پلیمرها بسیار زیاد است، بررسی تک تک آنها بسیار وقت گیر خواهد بود. به همین دلیل در ادامه این گزارش چشم انداز ظرفیت تولید و سهم تجارت ایران از دو پلیمر مهم یعنی پلی اتیلن، پلی پروپیلن مورد بررسی قرار می گیرد.
پلی‌اتیلن
آمارهایی که از میزان ظرفیت تولید پلی‌اتیلن کشور منتشر شده نشان می‌دهد که ظرفیت اسمی تولید انواع پلی اتیلن در سال 1397 بالغ بر 4.810 هزار تن بوده است.
ایران انتظار دارد که تا سال آینده در حدود سه میلیون تن به ظرفیت تولید پلی‌اتیلن خود بیفزاید و در افق 2020 تولید کل پلی‌اتیلن خود را به 8/7 میلیون تن در سال برساند. ایران هم‌اکنون 20 درصد از پلی‌اتیلن خاورمیانه و 4 درصد از پلی‌اتیلن دنیا را تولید می‌کند و انتظار می‌رود که با بهره‌برداری از واحدهای جدید در افق 2025، سهم ایران از ظرفیت تولید پلی‌اتیلن خاورمیانه و کل جهان به ترتیب به 35 و 7/6 درصد افزایش یابد.
جدول 4- طرح‌های در دست اجرای پلی‌اتیلن (هزار تن)
منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
هم‌اکنون سهم ایران در تجارت پلی‌اتیلن خاورمیانه و کل جهان به ترتیب معادل 8/10 و 9/2 درصد است و پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که سهم ایران در افق 2025 به ترتیب معادل 8/47 و 9/16 درصد خواهد بود. نمودار 9 چشم انداز سهم ایران در تجارت پلی اتیلن در خاورمیانه و جهان را به تصویر می کشد.
نمودار 9- چشم‌انداز سهم ایران در تجارت پلی‌اتیلن خاورمیانه و جهان
منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
پلی‌پروپیلن
آخرین آمارها نشان می‌دهد که ظرفیت تولید پلی‌پروپیلن ایران در سال 1397 حدوداً 1.095 هزار تن بوده است. در واقع می‌توان گفت که نسبت ظرفیت عملی به ظرفیت اسمی تولید پلی‌پروپیلن در این سال نزدیک به 70 درصد بوده و هم‌اکنون 342 هزار تن ظرفیت خالی برای تولید پلی‌پروپیلن در کشور وجود دارد. نمودار 10 ظرفیت تولید اسمی پلی پروپیلن کشور را به تفکیک مجتمع های پتروشیمی نشان می دهد. همانطور که در این نمودار مشاهده می کنید بیشترین میزان پلی پروپیلن در مجتمع های پتروشیمی بسپاران- بندر امام و مارون تولید می شود.
نمودار 10- ظرفیت اسمی تولید پلی‌پروپیلن کشور به تفکیک مجتمع‌های پتروشیمی
منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
هم‌اکنون ایران با این حجم از ظرفیت تولید، نزدیک به 11 درصد از ظرفیت تولید پلی‌پروپیلن خاورمیانه و 2 درصد ظرفیت تولید دنیا را در اختیار دارد. بااین‌حال انتظار می‌رود که این نسبت‌ها در آینده تغییر کند و با بهره‌برداری از واحدهای جدید تولید پروپیلن، ایران به یکی از مهم‌ترین تولید‌کنندگان پلی‌پروپیلن خاورمیانه و دنیا تبدیل شود. این امر با توجه به سیاست‌گذاری‌های صنعت پتروشیمی مبنی بر حمایت از تولید پروپیلن در کشور دور از انتظار نیست.
سهم ایران از ظرفیت تولید پلی‌پروپیلن خاورمیانه در سال 2015 در حدود 11 درصد بوده که بر طبق پیش‌بینی‌ها، این سهم در سال 2025 به 47 درصد افزایش خواهد یافت. ایران در این سال موفق خواهد شد که 7/7 درصد از ظرفیت تولید پلی‌پروپیلن کل دنیا به خود اختصاص دهد.
در حوزه تجارت پلی‌پروپیلن ایران در سال 2015 سهمی را در تجارت منطقه‌ای و جهانی این محصول ندارد اما برآوردها نشان می‌دهد که تا هفت سال آینده ایران سهم زیادی در تجارت پلی‌پروپیلن خواهد داشت. ایران در سال 2025، از تجارت پلی‌پروپیلن در منطقه خاورمیانه سهم 4/39 درصدی و در کل جهان سهم 6/23 خواهد داشت. نمودار 11 چشم انداز سهم ایران در تجارت پلی پروپیلن خاورمیانه و جهان را نشان می دهد.
نمودار 11- چشم‌انداز سهم ایران در تجارت پلی‌پروپیلن خاورمیانه و جهان
منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و محاسبات محقق
نویسنده: سمیه مردانه، دکتری اقتصاد نفت و پولی، محقق حوزه نفت و پتروشیمی