تجارب کشورها در توسعه زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی: کشور سنگاپور- بخش اول

از این رو در این گزارش تلاش شده طی یک مطالعه تطبیقی نحوه توسعه و تکمیل زنجیره ارزش و چگونگی تعامل حلقه‌های بالادست تا پایین‌دست صنعت پتروشیمی در کشور سنگاپور بررسی شود. بررسی صنعت پتروشیمی سنگاپور از جهت ارزش‌آفرینی چشمگیر از طریق توسعه موفق صنعت پتروشیمی خود تا میان‌دست برمبنای پتروپالایشگاه‌ها و خوشه‌سازی و اعمال تنظیم‌گری بسیار کارآمد در این صنعت مورد توجه قرار گرفته است.

این گزارش در قالب چهار بخش اصلی؛ روند توسعه، راهبردهای بالادست مؤثر در توسعه، زنجیره ارزش و ویژگی‌های بارز صنعت پتروشیمی کشور سنگاپور ارائه شده است.[1]

روند توسعه صنعت پتروشیمی سنگاپور

کشور سنگاپور واقع در جنوب شرقی آسیا، در بین اقیانوس‌های هند و آرام و در کنار تنگه مالاکا قرار داشته و دارای موقعیتی استراتژیک است، زیرا عمق زیاد سواحل آن پهلوگیری کشتی‌های عبوری را تسهیل می‌کند. این تنگه، شکاف زمانی بین شرق و غرب آسیا را پر کرده و مسیر عبور کشتی‌هایی است که از خلیج فارس به سمت شرق آسیا و اروپا حمل‌ونقل های دریایی را انجام می‌دهند. استقرار در یک موقعیت جغرافیایی استراتژیک در قلب کشورهای جنوب شرقی آسیا و دسترسی به شاهراه‌های هوایی و آبی و امکانات مخابراتی پیشرفته، عامل مؤثری در جذب سرمایه‌گذاران به این کشور است.

صنعت پتروشیمی سنگاپور در دهه 1970، بعد از شکل‌گیری پالایشگاه‌های این کشور و به‌دنبال بهره‌گیری بیشتر از مزیت‌های ایجاد شده، به‌منظور تولید ارزش‌افزوده بیشتر ظهور یافت. در سال 1977، شرکت پتروشیمی سنگاپور[2] ایجاد و شرکت‌هایی نظیر بی. پی، باسف (BASF)، لانکسس LANXESS)  (و کلنس (Celanese) ازجمله شرکت‌های فعال در آن هستند. [3]بعد از یک دهه صنعتی شدن سریع، زمین صنعتی در سنگاپور کمیاب شد و ازاین‌رو در سال 1991، اتصال جزایر با هزینه‌ای معادل 7 میلیارد دلار به تأیید دولت رسید. این اقدام ناشی از مطالعات انجام شده درخصوص نقش صنایع شیمیایی به‌عنوان عاملی جهت پیشرفت اقتصادی سنگاپور و بخشی از اقتصاد با پتانسیل رشد بالا شکل گرفت. در نهایت شرکت شهر جورانگ[4] با هماهنگی سازمان‌های مختلف دولتی، جزیرههای جنوبی را برای ایجاد زمینهای پهناور بههم وصل کرد و زیرساختها و خدمات لازم جزیره جورانگ را فراهم ساخت.[5]

کشور سنگاپور ذخایر معدنی اندکی دارد و اقتصاد پررونق خود را مدیون بخش خدمات و صنعت است. رشد تولید ناخالص داخلی‌این کشور ، 2/1 درصد است. جزیره پرتراکم سنگاپور، با جمعیت 6/5 میلیون نفر و با جاذبه‌های گردشگری فراوان، هم‌اکنون چهارمین مرکز اقتصادی بزرگ دنیا است.

همان‌طور که در نمودار تراز انرژی دیده می‌شود تمامی نفت و گاز مصرفی سنگاپور وارد می‌شود؛ که مبدأ بخش عمده‌ آن خاورمیانه بوده و ظرفیت پالایشی‌اش تقریباً 1/3 میلیون بشکه در روز است. بعد از گذراندن فرایند پالایشی به جز کسر بخش اندکی از آن برای مصارف داخلی و صنایع، بقیه به کشورهای منطقه صادر می‌شود.

نمودار 2 مصرف سالانه نفت در سنگاپور را نشان می‌دهد. این نمودار صعودی که نشان از تقاضای رو به رشد سنگاپور در طول سالهای 2015-1980 دارد علاوه بر مصرف داخلی حاکی از افزایش ظرفیت پالایشگاهی است با اینکه این کشور، اصلا ذخایر هیدروکربنی بومی ندارد، از مهم‌ترین مراکز پالایش نفت در دنیاست.

نمودار 1- تراز مصرف انرژی سنگاپور در سال 2016

منبع: آژانس بین‌المللی انرژی (eia)

پیشینه‌ صنعت پالایش نفت در سنگاپور به پنج دهه قبل می‌رسد. بعد از سوددهی صنعت پالایش و ایجاد رونق اقتصادی در این کشور، شرکت ملی نفت هند و برخی کشورهای منطقه به فکر رقابت با این کشور افتادند. آن‌طرف میدان هم سنگاپوری‌ها دست روی دست نگذاشتند و دو هدف را در پیش گرفتند. یکی از این اهداف تقویت جایگاه این کشور به‌عنوان پایگاه ذخیره‌سازی تجاری نفت بوده به‌گونه‌ای که در عرض چند سال این ظرفیت دو برابر شود و هدف دیگر را تکمیل زنجیره‌ ارزش نفت با محوریت توسعه بخش پتروشیمی قراردادند تا با روی آوردن به صنایع پایین‌دستی و استفاده از تنوع محصولات این بازار از گردونه‌ رقابت عقب نمانند. این کشور ثروتمند با به کار گرفتن برنامه‌ درست و حساب‌شده برای این اهدا ف مثل معافیت‌های مالیاتی برای سرمایه‌گذاران خارجی، در سال 2015 موفق به کسب رتبه سوم جهان درزمینه صادرات محصولات پالایشی شد که بیش از نیمی از آن را به مالزی، اندونزی و چین صادر می‌کند.

نمودار 2- مصرف سالانه نفت در سنگاپور

منبع: آژانس بین‌المللی انرژی (eia)

دولت سنگاپور قصد دارد در درازمدت، همچنان ظرفیت پالایش خود را افزایش دهد. جزیره جورانگ در جنوب این کشور مرکز صنایع پتروشیمی سنگاپور است؛ که با ساخت پتروپالایشگاه بزرگ جورانگ در آن، به سمت ساخت نسل جدید پالایشگاه‌ها حرکت می‌کند. پالایشگاه‌هایی که با ترکیب و حذف برخی واحدهای پالایشی، چند مرحله در تکمیل زنجیره‌ ارزش نفت پیش رفته و با محصولات متنوع، چندین برابر ارزش‌افزوده بیشتر را دنبال می‌کنند.

جزیره جورانگ در قسمت جنوبی سنگاپور قرار داشته و به‌دلیل مزیت مکانی، عامل اصلی جذب شرکت‌های پالایشی خارجی عظیم جهت سرمایه‌گذاری در این کشور در دهه 1960 بوده است. شرکت شل در سال 1961، اولین پالایشگاه سنگاپور را احداث کرد. شرکت اکسون‌موبیل (Exxon Mobil) نیز دو پالایشگاه، یکی در جزیره جورانگ و دیگری در ساحل جنوبی سنگاپور، ایجاد کرد که ظرفیت آنها در مجموع 605 هزار بشکه در روز بود. شرکت نفت سنگاپور[6] نیز در سال 1969، با نام شرکت نفت و مواد شیمیایی سنگاپور تأسیس شد که حوزه فعالیت‌های آن اکتشاف ،تولید، پالایش، ذخیره‌سازی و تجارت بوده است. در سال 1979، شرکت پالایشگاه سنگاپور[7] با سرمایه‌گذاری مشترک با شرکت شورون (CHEVRON) راه‌اندازی شد. [8]

نمودار 3- نمایی از جزیره جورانگ در نتیجه اتصال جزیره

منبع: publictransportsg.wordpress.com, 2015.

در سال 2006، شرکت شل بزرگترین سرمایه‌گذاری خود را در حوزه صنایع پتروشیمی در سنگاپور انجام داد و در سال 2010 واحد تولید اتیلن با ظرفیتی معادل 800 هزار تن در سال را تأسیس کرد. در سال 2011، شرکت اکسون‌موبیل با سرمایه‌گذاری معادل 5 میلیارد دلار، بزرگترین مجموعه پتروشیمی که توسط این شرکت مالکیت و مدیریت می‌شود را تأسیس کرده و به تولید محصولاتی همچون «ویستا مکس الاستومرز»[9] و «اکسید پلی اتیلن»[10] با ارزش‌افزوده بالا می‌پردازد.[11]در نهایت با حضور فعالان مطرح در صنایع میان‌دستی پتروشیمی، همچون شرکت‌های فیلیپس پترولیوم[12]، دنکا[13]، اتیلن گلایکولز سنگاپور[14] و شیمیایی کورِها[15] ).(، مجموعه جزایر جورانگ به‌عنوان یک مرکز عظیم از صنایع نفتی و پتروشیمی مطرح شده و دربرگیرنده فرصت‌های قابل توجهی برای یکپارچه‌سازی صنعتی و صرفه‌های به مقیاس شدند.

دولت سنگاپور با اتخاذ سیاست شناسایی و انتخاب،[16] تأثیر بسزایی در ایجاد و توسعه صنعت پتروشیمی داشته است؛ زیرا صنعت منتخب کمیته توسعه اقتصادی[17] از تمامی منابع و امکانات دولت سنگاپور برای رشد و ترقی بهره‌مند می‌گردید و توسعه پتروشیمی و صنایع مرتبط در جزیره جورانگ مؤید این موضوع است. یکی از مزیت‌هایی که دولت سنگاپور به‌منظور توسعه صنعت پتروشیمی به‌کار گرفت، استراتژی خوشه‌سازی است که به‌دنبال آن، پتروشیمی یکپارچه جزیره جورانگ بهوجود آمد.[18]

درحال حاضر، جزیره جورانگ دارای پایانه‌های نفتی بسیار بزرگ و شبکه‌هایی به‌منظور انتقال گاز مایع، میعانات نفتی و محصولات پتروشیمی است. میزان صادرات کالاهای شیمیایی و پتروشیمیایی سنگاپور در سال 2016، حدود 5/64 میلیارد دلار بوده که معادل 7/15 درصد از تولید ناخالص داخلی آن در سال 2016 است.[19]

دو شرکت شهر جورانگ (JTC) و کمیته توسعه اقتصادی (EDB) مسئول توسعه زیرساخت‌ها و جذب سرمایه‌گذاران بوده و مطرح‌ترین شرکت‌های پتروشیمی همچون شرکت باسف، بی. پی، اکسون موبیل، دوپانت[20]، میتسویی[21] و... در این جزیره فعالیت می‌کنند.[22] شرکت‌های صنایع پتروشیمی در جورانگ، محدوده وسیعی از محصولات متنوع شیمیایی و پتروشیمیایی را به کشورهای مختلف ازجمله مالزی، چین و ژاپن صادر کرده و نیازهای فناورانه خود را از طریق پارک‌های علمی و فناوری سنگاپور برطرف می‌کنند. ازجمله اقدامات مختلفی که دولت سنگاپور جهت توسعه منابع انسانی مورد نیاز صنایع شیمیایی خود بهکار بسته است عبارتند از:

1.      ایجاد سازمانی به نام کمیته راهنمایی نیروی کار صنعت شیمیایی در سال 1992، به‌منظور ارائه خدمات مشاوره به صنایع شیمیایی برای توسعه، آموزش و تعلیم نیروی انسانی. سه استراتژی مهم این سازمان عبارتند از افزایش ظرفیت دانشگاه‌ها به میزان 20 درصد؛ برگزاری کلاس‌های آموزشی جهت آموزش تکنیک‌های کلیدی تولید برای کارکنان واحدهای تولیدی و جذب استعدادهای برون‌مرزی.

2.      سرمایه‌گذاری به میزان 40 میلیون دلار برای ایجاد مرکزی بهنام مرکز فناوری فرآیندهای شیمیایی در جزیره جورانگ با ظرفیت آموزشی سالیانه 800 دانشجو و 8000 تکنسین در صنایع شیمیایی و دارویی. این مرکز به فراگیران امکان حصول تجربه در واحدهای تولیدی واقعی را داده ،دوره آموزش را کارآتر و سریع‌تر می‌کند و عامل ارتقای دائمی مهارت‌های کارگران و متخصصین است.

3.      ایجاد برنامه آموزشی برای مدارس به‌منظور افزایش سطح شناخت دانش‌آموزان از این صنایع و همچنین موقعیت‌های کاری موجود.

4.      اعطای بورس‌های دولتی برای دانش‌آموزان ممتاز به‌منظور تحصیل در رشته مهندسی شیمی در خارج از کشور.

5.      تنظیم قوانین انعطاف‌پذیر مهاجرت و بهبود وضعیت زندگی در این کشور از لحاظ اقتصادی و اجتماعی برای جذب نیروی انسانی خارج از کشور.