صنایع پایین دستی پتروشیمی، پاشنه آشیل رشد اقتصادی کشور

سود آوری، افزایش تولید ناخالص دولتی و اشتغال‌زایی در صنایع پایین دستی پتروشیمی ‌از اهمیت بالایی برخوردار است و می‌توان با سرمایه گذاری ۲۰ هزار دلاری در صنایع پایین دستی یک شغل و با سرمایه گذاری بیش از یک میلیون دلار یک شغل در صنایع بالادستی ایجاد کرد، فاصله موجود بیانگر این است که میزان ایجاد اشتغال در کشور درصورت سرمایه گذاری در صنایع پایین دستی به شدت افزایش پیدا خواهد کرد.

در سه دهه اخیر به دلیل گسترش نوع و تقاضای محصولات پتروشیمی، کشورهای آمریکای شمالی، اتحادیه اروپا و جنوب شرقی آسیا در صدد انتقال واحدهای بالادستی پتروشیمی به کشورهای در حال توسعه به‌ویژه خاورمیانه برآمدند، زیرا این واحدها با وجود آلودگی و سرمایه بری بالا عموماً ارزش افزوده کمتری داشتند و ارزش افزوده بیشتر در واحدهایی نهفته بود که به مصرف کننده نهایی نزدیک‌تر است؛ از سوی دیگر سخت شدن شرایط رقابت در بازارهای جهانی این محصولات، نزدیکی به منابع خوراک را ضروری ساخته است.

با انتقال واحدهای یادشده به کشورهای در حال توسعه به دلیل چالش‌های پیش روی این کشورها انتظارهای جدیدی از صنعت پتروشیمی مطرح شد. ایجاد اشتغال و پس از آن توسعه صنعتی، از جمله انتظارات کشورهای در حال توسعه از پتروشیمی بود.

تکمیل زنجیره ارزش و نقش آن در توسعه صنایع پایین دستی

تکمیل زنجیره ارزش (Value Chain) در تعریف عامیانه، مجموع عملیاتی است که در یک صنعت به شکل زنجیرگونه انجام می شود تا به خلق ارزش منجر شود و در تعریفی واضح تر، زنجیره ای است که همه فعالیت های مرتبط با جریان کالا و تبدیل مواد، از مرحله تهیه ماده اولیه تا مرحله تحویل کالای نهایی به مصرف کننده را در بر می گیرد. حال اگر همین تعریف را در صنعتی مهم و راهبردی به نام پتروشیمی، با حجم و تنوع محصولات آن در نظر بگیریم، اهمیت اجرایی شدن آن بیشتر ملموس می شود.

از آنجا که بسیاری از محصولات پتروشیمی، ازجمله پلیمرها، مواد اولیه صنایع پایین دستی بوده و در طول زنجیره ارزش استفاده خواهند شد، می توان گفت که محصولات پتروشیمی یک کالای «نیمه خام» و یا یک کالای واسطه ای در طول زنجیره تولید هستند که هر چه به انتهای زنجیره پیش برویم، ارزش افزوده بیشتری ایجاد خواهد شد.

با این تعریف می توان دریافت که تکمیل زنجیره ارزش در پتروشیمی، به معنای تولید محصولات میانی و پایین دست پتروشیمی و تامین خوراک صنایع پتروشیمی است که به عنوان یکی از اولویت های دولت از آن یاد شده است.

باید نفت خام،گازهای همراه نفت و فراورده هایی مانند بوتان، پروپان و اتان را به محصول نهایی تبدیل کنیم تا هدف گذاری های انجام شده در مسیر کاهش خام فروشی محقق شود. صنایع پتروشیمی، بخشی از صنایع شیمیایی است که محصولاتش را از نفت خام یا گاز طبیعی تولید می کند. از ویژگی های این صنعت، تنوع محصولات آن و تأمین مواد اولیه هزاران کارگاه و کارخانه صنایع پایین دستی است که از نظر اشتغال زایی، کسب درآمدهای ارزی و قطع وابستگی نقش بسیار مؤثری در اقتصاد کشور دارد.

سیاست های اقتصادی در صنایع پایین دستی

در کشور ما نیز در سیاست‌های کلان یا تصمیم‌گیری‌های سیاسی، مهمترین ارزش صنعت پتروشیمی در ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی محیط پیرامون خلاصه می‌شود و از دیگر مزیت‌های رقابتی و نسبی این صنعت که از آن به عنوان زنجیره ارزش افزوده صنعت پتروشیمی نام برده می‌شود، تا حدود بسیاری غفلت شده است.

نکته حائز اهمیت در تولید محصولات پتروشیمی در مناطق مختلف جهان ترکیب و سهم هر یک از محصولات در فرایند تولید است که می‌تواند در فرایند تکمیل زنجیره ارزش مفید واقع شود. با توسعه صنایع پایین دستی و میان دستی و افزایش صادرات آن باید سهم آنها را در بخش صادرات غیر نفتی افزایش دهیم چراکه صنایع پایین دستی و میان دستی موجبات کاهش خام فروشی افزایش درآمدهای کشور و تأمین اشتغال را فراهم می گردد.

با این حال، برای توسعه صنعت پتروشیمی نیازمند طرح هایی هستیم که زنجیره تولید را تکمیل و محصولات با ارزش افزوده بالاتر را برای تامین خوراک صنایع پایین دست پتروشیمی تولید کند، از این رو تکمیل زنجیره تولید، ایجاد تنوع بیشتر در محصولات و ارتقای ارزش سبد محصولات پتروشیمی با هدف ارتقای نقش صنایع پتروشیمی در شاخص های کلان اقتصاد کشور در دستور کار این صنعت قرار گرفته است.

در این زمینه برنامه ریزی های انجام شده در صنعت پتروشیمی، دارای یک رویکرد مشخص است که «پرهیز از خام فروشی و تکمیل زنجیره ارزش و تبدیل محصولات پایه و میانی به محصولات با ارزش افزوده بالا» است.

بی‌شک در صورت توسعه فعالیت بخش خصوصی در حوزه پایین‌دست، صنایع نفت، گاز و پتروشیمی در تعامل بهتر صنایع بالادستی و پایین‌دستی پتروشیمی، ضمن ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی، زمینه رقابت تولیدات داخلی در بازارهای جهانی فراهم می‌شود که بدون شک این امر به توسعه کشور منجر می‌شود.

تصمیم گیری و سیاستگذاری درست، اولین گام در راه توسعه صنایع پایین دستی

می توان صنایع پائین دستی پتروشیمی رابه چند دسته زیر تقسیم بندی نمود: صنایع پلاستیک، صنایع رنگ و رزین، صنایع تولید الیاف مصنوعی، صنایع چسب، صنایع تولید مواد نساجی ورنگهای نساجی، صنایع تولید روغنهای صنعتی وموتور، صنایع تولید سموم سنتز وفرمولاسیون، صنعت تولید پودرهای قالبگیری و صنعت شوینده های بهداشتی. ‌‌

هر اندازه‌ تکنولوژی‌ تولید و فرآوری‌ پیچیده‌تر بوده و ماده‌ تولیدی‌‌ به مرحله‌‌ نهایی بازار مصرفی‌‌ نزدیکتر باشد،‌ ارزش‌ افزوده بیشتری را به دنبال‌ دارد. از این رو ‌‌می‌توان محصولات‌‌ پتروشیمی‌‌ را به دو دسته‌ تقسیم‌ نمود:

١-یک دسته،‌ مواد پایین‌‌دستی‌ هستند‌ که به بازار‌ نزدیکتر هستند و ارزش‌ افزوده‌ بالایی را همراه‌‌ دارند.‌ ‌نمونه این مواد, پلیمر‌‌های مهندسی است که به دلیل‌‌ شکل خاص تولید و کاربرد ویژه، ‌گران‌قیمت‌تر بوده و ‌دارای ارزش افزوده بالا‌تر ‌نسبت به دیگر‌ مواد پلیمری‌‌ می‌باشند.

٢- دسته دیگر‌ محصولات‌ پتروشیمی، ‌مواد پایه‌ای‌ هستند که‌ ‌مواد حد واسط ‌و خوراک‌ واحد‌های پایین‌دستی را ‌تشکیل‌ می‌دهند.

امروزه کشورهای مختلف جهان براساس موقعیت و امکانات خود، از جمله دستیابی به دانش فنی، مواد اولیه و منابع نفت و گاز ارزان، در زمینه‌های خاصی از پتروشیمی از جمله تولید مواد پایه و یا پایین‌دستی سرمایه‌گذاری می‌کنند.

در این حوزه از صنعت نیز همانند حوزه‌های دیگر صنعت در کشورهای پیشرفته به‌دلیل توانمندی‌های مدیریتی و تکنولوژیک، تولید مواد پایین‌دستی با ارزش افزوده بالا را برای خود انتخاب نموده و تولید مواد پایه با ارزش افزود‌ه کمتر را به کشورهای در حال توسعه واگذار نموده‌اند اما بررسی طرح های به بهره برداری رسیده و در دست اجرای صنعت پتروشیمی حاکی از آن است که دولت برنامه های خود را بیشتر معطوف ساخت پتروشیمی های بر مبنای خوراک گاز کرده است. عمده محصولات بر پایه گاز از جمله اوره، آمونیاک و متانول با هدف صادراتی تولید می شوند و در زنجیره ارزش محصولات مورد نیاز صنایع پایین دستی کشور، قرار نمی گیرند.

یکی دیگر از محاسن صنایع پایین دستی، باتوجه به ماهیت خصوصی این صنایع و فاصله‌داشتن از بوروکراسی وقت‌گیر و درعین‌حال فربه دولتی، بهره‌وری و کیفیت خودبه‌خود در این صنایع ریشه دوانده و اصل رقابت‌پذیری به جای انحصار حرف اول تولید را خواهد زد اما این خصوصی بودن صنایع پایین دستی، با توجه به تقریبا دولتی بودن صنایع بالا دستی ایجاد مشکل كرده و باعث می شود تا صنایع پایین دستی را از خود ندانسته و همکاری مناسبی با صنایع پایین دستی در زمینه تامین خوراک این صنایع نداشته باشند.