صنعت پتروشیمی چه نقشی در توسعه اقتصادی کشور می‌تواند داشته باشد؟ بر اساس برنامه، این رشد باید چگونه باشد و در عمل چه اتفاقاتی در این حوزه افتاده است؟
دو تفاوت مهم بین صنعت پتروشیمی با سایر صنایع وجود دارد یکی اینکه خوراک این صنعت یا به عبارتی ماده اولیه‌اش هیدروکربن‌ها (نفت و گاز) است که کشور ما در آن دارای مزیت نسبی است و دیگر اینکه فرایندهای آن از نظر فنی مشابه یا در ادامه فرایندهای صنعت نفت و خصوصا بخش پایین‌دستی نفت است که به هرحال ما درگیر آن هستیم. بنابراین صنعتی است که می‌تواند یک انتخاب محوری در توسعه صنعتی ما باشد و توسعه صنعتی و تولیدی به توسعه اقتصادی کمک می‌کند. اما برخورد با یک صنعت محوری، برخوردی نیست که ما تا حالا داشته‌ایم و این یک برنامه‌ریزی جامع و همه‌جانبه می‌‌خواهد و اتکاء به مفهوم مزیت نسبی نباید مانع برنامه‌ریزی شود.
ایران 50 سال است که صنعت پتروشیمی دارد و تعداد زیادی نیز طرح پتروشیمی در دستور کار دولت و بخش خصوصی قرار دارد، اما به نظر می‌رسد تنها در دو محصول اوره و آمونیاک موفقیت‌هایی نصیب ایران شده است. دلیل این موضوع چیست و چه راهکاری برای خروج از این وضعیت باید اندیشیده شود؟
برنامه توسعه صنعت پتروشیمی در ایران، عمدتا به دوران برنامه پنجم عمرانی رژیم گذشته یعنی برنامه سال‌های 1352 تا 1356 مربوط می‌شود. بررسی صورت‌مذاکرات جلسات شورای اقتصاد و شورای عالی اقتصاد در آن سال‌ها که قیمت نفت نیز در اثر وقوع شوک اول نفتی به شدت افزایش یافته بود، نشان می دهد که شاه اصرار ویژه‌ای بر توسعه گسترده صنعت پتروشیمی داشته‌است. توسعه صنعت پتروشیمی از ابتدا با اتکاء به پول نفت و با شتابزدگی دنبال شد. شواهدی در دست نیست که با وجود این نگاه گسترده به توسعه صنعت پتروشیمی، نگاهی وسیع به زنجیره ارزش این صنعت و ورود حساب شده و برنامه‌ریزی شده به همه حلقه‌های این زنجیره ارزش، وجود داشته است. شاید اگر پول نفت نبود و در عین حال، آن اصرار و تاکید بر توسعه مجتمع‌های پتروشیمی وجود داشت، ورود به این صنعت به صورتی هوشمندانه‌تر و برنامه‌ریزی شده تر صورت می‌گرفت. تلقی ساده‌اندیشانه از مفهوم مزیت نسبی از ابتدا از دقت در مطالعه و جامع‌بینی در سرمایه‌گزاری‌های این صنعت کاسته است. وضعیت امروز دنیا نشان می دهد که خصوصا در صنایعی مانند پتروشیمی که از نظر فناوری، از پویایی برخوردار هستند، مسئله مهم تر از مزیت خوراک، مزیت در تولید دانش و ایجاد تحول در فرآیندهاست.
بنابر این به نظر من مشکل این است که این صنعت از ابتدا بر مبنای یک نقشه راه حرکت نکرده است و برای حل مشکل چاره‌ای جز تبیین چنین نقشه‌‌راه و طرح جامعی وجود ندارد.
بخش زیادی از پتروشیمی‌های ایران با حداقل ظرفیت کار می‌کنند و معمولا پیش نمی‌آید که مجتمعی با ظرفیت کامل در چرخه تولید قرار داشته باشد. بخشی از این موضوع به خوراک برمی‌گردد و بخشی دیگر نیز دلایل دیگری از جمله معضلات مدیریتی دارد. از نظر شما چه مشکلات دیگری در این راستا وجود دارد؟ و آیا با این وضعیت انتظار سرمایه‌گذاری بخش خصوصی منطقی است؟ یعنی هنوز هم این صنعت پربازده است؟
عدم هماهنگی در پیشرفت برنامه‌های پتروشیمی با برنامه‌های صنعت نفت موجب عدم تامین خوراک کافی شده است . مشکلات مدیریتی هم با خصوصی‌سازی شتاب‌زده تشدید شده است و در کنار اینها بهره‌وری پایین بدلیل عدم اشراف فنی نیز وجود دارد.
بخش خصوصی اگر از ابتدا در این بخش سرمایه‌گزاری و ورود کند حتما همه ملاحظات را در نظر می‌گیرد و تا پروژه‌ای اقتصادی نباشد اقدام به سرمایه‌گزاری نمی‌کند که آنهم با تضمین نبودن خوراک و قیمت آن مشکل است. اما وقتی که بخش خصوصی نسبت به خریداری سرمایه‌گزاری انجام شده توسط دولت اقدام می‌کند یعنی از انتها وارد می‌شود و واحد موجود را خریداری می‌کند، عمدتا بدنبال رانت است. رانت نرخ ارز و رانت‌های دیگر و این ارزش ندارد.
یک زمانی پتروشیمی برای ایران مزیت نسبی و رقابتی به شمار می‌رفت اما در حال حاضر اوضاع قدری نابسامان است. اگر با این گفته موافق هستید، دلایل آن چیست؟
از نظر تئوری همانطور که عرض کردم هنوز هم این مزیت وجود دارداما این مزیت کافی نیست. این مزیت نسبی با اتکاء به دانش فنی و نقشه راه حساب شده باید تبدیل به مزیت مطلق شود.
اگر بخواهیم یک ارزیابی از صنعت پتروشیمی داشته باشیم، از دیدگاه شما آیا عملکرد این 50 سال قابل توجه و راضی‌کننده بوده است؟
با توجه به آنچه ذکر شد طبیعتا این عملکرد رضایت بخش نیست.
عمده‌ترین چالش‌های این صنعت در شرایط فعلی چیست؟ و برای رفع آنها چه باید کرد؟
به نظر من عمده‌ترین چالش این صنعت نقص در زنجیره ارزش است. دلیل اصلی مشکلات صنعت پتروشیمی در ایران را در شناخت زنجیره کامل ارزش این صنعت باید جستجو نمود. زنجیره کامل ارزش در صنعت پتروشیمی از دانشِ فنی در طراحی فرایندهای این صنعت آغاز می‌شود و به تولید محصولات نهایی مصرفی ختم می‌شود. کشور اگر می خواست برنامه‌ای گسترده و بلند مدت برای ورود به این صنعت داشته باشد، می‌بایست تمامی حلقه‌های زنجیره ارزش این صنعت را به دقت شناسائی و در حد نیاز به آن ورود می‌کرد. متاسفانه ما در حلقه‌های ابتدا و انتهای زنجیره ارزش این صنعت ورود نداریم و تنها بر روی حلقه‌های میانی آن وارد شده‌ایم. ما دانش فنی و طراحی را می‌خریم و هیدروکربن ها را به موادی تبدیل می‌کنیم که عمدتا نهائی نیستند، ارزش افزوده بالایی ندارند و خوراک واحدهای پایین‌دستی هستند.
حلقه‌ای از زنجیره ارزش پتروشیمی که ما در آن قرار داریم و بر روی آن سرمایه‌گزاری کرده‌ایم، اتفاقا سنگین‌ترین، کم بازده‌ترین، و آلوده‌سازترین حلقه در کل زنجیره مذکور است. نکته مهم‌تر این است که وقتی این حلقه از حلقه‌های قبلی و بعدی خود منتزع می‌شود، وضعیت بدتری نیز پیدا می‌کند. کشورهای صنعتی که دانش فنی و طراحی پایه و طراحی تفصیلی را تحت عنوان Patent و یا لیسانس و یا هر عنوان دیگری به قیمت‌های گزاف به ما می‌فروشند، در واقع در سبک‌ترین، کم سرمایه‌برترین و پاک‌ترین حلقه از زنجیره ارزش پتروشیمی وارد شده‌اند. علاوه بر این در شرایط فقدان تسلط ما بر دانش فنی، ممکن است بسیاری از هزینه‌ها وعدم‌النفع‌ها را هم به ما تحمیل کنند. طراحی ممکن است بسیاری از مواد یا تجهیزاتِ گرانترِ متعلق به سازندگان خاص را به‌لحاظ ترس و نگرانی از گارانتی و تضمین نهائی تولید به ما تحمیل کند.
عدم اشراف بر دانش فنی، اغلب موجب تاخیر در زمان اجرا و هزینه اجرای پروژه‌های پتروشیمی نیز می‌گردد و این افزایش‌ها (در زمان و هزینه)، اقتصاد اولیه طرح را مخدوش می‌کند و علاوه‌بر این در زمان بهره‌برداری نیز بهره‌وری و بازدهی را پایین می‌آورد و همه این موارد که به معنای عدم تناسب میان سخت‌افزارها و نرم‌افزارهاست و موجب غیر اقتصادی شدن طرح‌ها می‌گردد.
زمانی که یک سرمایه‌گزاری عظیم به هر دلیل در بهره‌برداری دچار تاخیر شود و در زمان بهره‌برداری نیز با بهره‌وری بسیار پایین کار کند، طبیعی است که حتی اگر از ابتدا هم بر روی کاغذ، از توجیه اقتصادی برخوردار بوده باشد، چارچوب اقتصادی آن بهم خواهد ریخت، چه رسد به اینکه از ابتدا هم مطالعات فنی-اقتصادی و توجیه اقتصادی دقیقی وجود نداشته باشد. در کنار حلقه‌های مفقوده فوقانی زنجیره ارزش پتروشیمی که ذکر آن رفت، در حلقه‌های تحتانی این زنجیره هم مشکل داریم. صنایع پایین‌دستی پتروشیمی متناسبا گسترش پیدا نکرده‌اند. در حالی‌که بعضی محصولات میانی پتروشیمی را با ارزش افزوده کم و محدود صادر می‌کنیم، بسیاری از محصولات نهایی که ارزش افزوده بسیار بالایی دارند را به شکل‌های مختلف وارد می‌کنیم.
بخش زیادی از صادرات غیرنفتی ایران را محصولات پتروشیمی تشکیل می دهد که در واقع پایه نفتی دارد و با ارزش افزوده تقریبا پائین صادر می‌شود. آیا این مساله موضوعی هست که این صنعت به آن افتخار کند؟
حرفتان صحیح است بعنوان مثال در سال 1390 حدود 18.2 میلیون تن محصولات پتروشیمی به ارزش حدود 14.7 میلیارد دلار صادر شده است که حدود 6.25 میلیارد دلار آن محصولات خام سوختی و عمدتا گازمایع بوده است. این محصول را نمی‌توان جزء محصولات با ارزش افزوده پتروشیمی محاسبه کرد. اگر گازمایع (LPG) را حذف کنیم میزان صادرات محصولات تبدیل یافته پتروشیمی حدود 11.6 میلیون تن به ارزش حدود 8.5 میلیارد دلار بوده است. متوسط قیمت محصولات صادراتی پتروشیمی نیز بسیار پایین بوده است. در همان سال متوسط قیمت میعانات‌گازی و نفتا که 55 درصد خوراک پتروشیمی‌ها را تشکیل می‌داده است، از متوسط قیمت محصولات بیشتر بوده است. باز در همان سال کمتر از 2 میلیون تن محصولات نهایی پتروشیمی به ارزش 5.2 میلیارد دلار وارد کشور شده است. جالب است که کشورهایی که محصولات نهایی پتروشیمیایی خود را به ایران صادر کرده‌اند، عمدتا همان کشورهایی هستند که محصولات پایه را از ایران وارد کرده‌اند. به عبارتی صنعت پتروشیمی ایران، یارانه و رانت قابل‌توجهی را به کشورهای خریدار محصولات پایه خود پرداخت می‌کند. و این همان نقص در زنجیره ارزش است.
خوشوقتانه مدیریت جدید پتروشیمی کشور در بخش حاکمیتی، توجه بیشتر و دقیق‌تری به این مشکلات پیدا کرده است و خصوصا به صنایع پایین‌دستی توجه دارد که امیدوارم به همان میزان به دانش فنی هم توجه کنند و مشکل به سمت کاهش برود هرچند که گرفتار ارثیه عظیمی از طرح‌های نیمه‌تمام یا پروژه‌های مصوب نادرست هستیم که شاید مجالی به اصلاح ندهد.