نفت خام ، فرآوری شده و محصولات زنجیره ارزش آن در تجارت و اقتصاد جهانی نقشی برجسته ایفا می کنند و ارزش افزوده حاصل از برش های نفتی و مواد پتروشیمی و پالایشگاهی و گازهای همراه آن بویژه در کشورهایی که دچار اقتصاد تک محصولی هستند از اهمیت ویژه برخوردارست. این بازار و بویژه در سال گذشته دستخوش تغییرات شدیدی بوده که بر نحوه رفتار این گروه از کالاها و مناسبات تجاری آنها تاپیر گذار بوده است.
اجازه بدهید ابتدا تعریفی از رفتار کالاها در بازار داشته باشیم . برخی از کالاها دارای بازار کامل[1] هستند. در این بازار عواملی چون برند ، سوابق ، فاصله های مکانی و بسیاری موارد چون مناسبات سیاسی و... تاثیر گذار نبوده و یا ارزش آنها بصورت کمّی قابل محاسبه و اعمال است. شاید بتوان سال های انتهایی قرن نوزده بازار نفت از چنین اصولی پیروی می کرده است زیرا نفت و مشتقات در بطری و ظروف کوچک تهیه و توزیع می شد و نقش نفت و مشتقات در کل تجارت افراد و جوامع ناچیز بود.
ولی با گذشت زمان و گسترش ماشین های بخار و موتور های درونسوز ، تولید برق در نیروگاه ها و وابستگی تمدن بشری بر انرژی های تجدید ناپذیر نقش نفت را دو چندان ساخت در دوره ابتدایی قرن بیستم تا شروع جنگ جهانی را می توان دوره تغییر در ساختار بازار نفت از بازاری کوچک و ساده به بازاری بزرگ و وابسته به مجموعه ای از متغییرهای مختلف نامید این دوره گذار را بسیاری همچون بروس بوئنو دمسکیتا بر مبنای تئوری بازی ها [2] تحلیل می کنند اصلیترین نمود این دوره سرمایه گذاری در چاه های ایالات متحده ، وضع قوانین صادرات و واردات، تولید و مصرف انبوه و وابستگی اجباری تولید کننده نفت به تولید کنندگان بنزین و مشتقات است.
در این دوره حمل و انتقال فرآورده به دوردست و در دراز مدت به عاملی تعیین کنده تبدیل می گردد.
در دوره بعدی که بطور خاص به سال های قبا از جنگ جهانی دوم تا پایان آن و اوایل دهه 50 میلادی برمی گردد نقش پر رنگ جنگ و اعمال نظر دولت هاست.کشورهای متفقین[3] از اهرم نفت و سوخت برای حرکت ماشین جنگی خود و محدود شدن متحدین [4] بهره بردند و در کشورهای تولید کننده خاورمیانه جدال بین استثمار دول قدرتمند و تلاش های ملی گرایانه به انتقال مالکیت شرکت های استخراج و پالایش نفت به ساختار انجامید.
در دهه 60 میلادی تولید صنعتی پلیمر به ایجاد شاخه پتروشیمی شرکت های دولتی منجر گردید که تقریباً معادل با تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی در کشور می باشد.
در اواسط دهه 70 میلادی کنگره ایالات متحده با رویکرد گسترش بخش خصوصی واگذاری بخش های تولیدی و رقابتی را آغاز و نقش رگولاتوری نیز در قالب قوانین دولتی که به قانون اپکا مشهور[5] است و یکسری قوانین تکمیلی [6] با هدف گسترش بخش صنایع پائین دستی و عدم تاثیر تحریم های نفتی اعراب و انقلاب اسلامی ایران تعریف و تقنین گردید[7]. این قوانین که بر پایه نظریه اقتصاد کِینزی[8] طراحی گردیده بودند نوعی قوانین استراتژیک بودند که با تلاش در کنترل نسبی اقتصاد توسط دولت هدایت سرمایه گذاری آزاد را با مدیریت منافع ملی همراستا می ساختند.
از زمان اوج گیری صنعت پتروشیمی در دهه 70 مولفه های تعیین کننده رشد جهانی پتروشیمی و روند تولید و مصرف آن در اروپای غربی و جهان با تغییرات گسترده و گاه متناقضی همراه بوده است که از جمله مهمترین این موارد می توان به :
سهم قیمت نفت و گاز در قیمت تمام شده محصول بالادستی پتروشیمی
ساختار قیمت تمام شده محصولات پتروشیمی را می توان با تقریب خوبی به عوامل زیر تقسیم نمود
-قیمت گاز و نفت بعنوان خوراک اصلی
-هزینه لسانس و دانش فنی که تابع نوع تکنولوژی و زمان تقاضای آن می باشد
-هزینه تجهیزات
-هزینه نیروی انسانی ، هزینه های مالیاتی و محیط زیستی
که اگرچه بیان حکم کلی برای همه محصولات امکان پذیر نمی بیاشد ولی دسترسی به خوراک ارزان در منطقه خاورمیانه و به دنبال آن رشد تقاضای آسیا(بویژه چین) به سرمایه گذاری عظیمی در این مناطق انجامید و از سویی بنظر می رسد سیاست کلی غرب در استرتژی منطقه ای[9] صنعت پتروشیمی واگذاری صنیایع آلوده کننده و کم بازده به کشورهای کمتر توسعه یافته و کمک به احداث واحدهای عملیاتی بزرگ بوده و تمرکز خود را به دو هدفِ تولید در زنجیره ارزش و تولید دانش و فن آوری در قالب طرح کلان محیط زیست سالم ارزیابی نمود ولی نمود بارز چنین راهبردی چیست؟
v نقش انحصار دانش فنی ( لیسانس) در امکان تولید و حجم عرضه محصولات
دانش فنی می تواند از جوانب مختلف با انحصار و یا حداقل تاثیر گذاری فراوان همراه باشد که از جمله این موارد می توان از امکان تولید ، تولید ایمن ، تولید ارزان و مقرون به صرفه ، تولید با حداقل آلودگی و یا تولید با خلوص بالا و امکان تولید در زنجیره و.. همراه باشد که توان هر شرکت و یا کشور در ارائه چنین دانشی می تواند به قابلیت چانه زنی ، ارزش افزوده و سودآوری شرکت مزبور کمک کند مثال بارز چنین فرایندی را می توان در تولید پارازایلین و تفاوت تکنوژی ایالات متحده و اروپا مشاهده کرد که بدلیل بازدهی بالای کاتالیست و استفاده از تکنولوژی شیر چرخان[10] عملاً نقش بزرگی در قیمت تمام شده و قابلیت بازار یابی محصول دارد.
v وجود زنجیره ارزش شامل صنایع پائین دستی و میانی
از جمله سایر عوامل می توان به تلاش شرکت های بزرگ در خرید و تملک زنجیره های کامل نام برد. بعنوان نمونه با وجود تحولات بسیار در زمینه انتقال مواد پایه هیدرو کربنی ، اروپا و ژاپن بدلیل عدم بهره مندی از مزیت خوراک متمایل به سزمایه گذاری در بخش تولید در کشورهای دارای منابع هستند و چنین رویکردی در کنار مالکیت دانش فنی می تواند به نقطه قدرت و یا ضعف مجموعه ای از شرکت های تولیدی زنجیره ای تبدیل گردد. با نگاهی به واحدهای تولید پلی پروپیلن از متانول[11] چنین رویکردی مشاهده می شود.
در حقیقت چنین مجموعه تولیدی را می توان یک زنجیره یکپارچه از واحد تولید متانول از گاز ، دی متیل اتر [12]، تبدیل دی متیل اتر به پروپیلن (آب گیری و خالص سازی ) و تولید پلی پروپیلن از پروپیلن تشکیل می گردد که انحصار شرکت های بزرگی چون ایر لیکوئید[13] مالک شرکت لیسانس دهنده لورگی[14] می تواند با یکپارچه سازی زنجیره ها هزینه ها و یا عدم مزایای نسبی شرکت در سایر بخش های زنجیره را پوشش دهد
v سهم هزینه نیروی انسانی و وجود کارشناسان و متخصصین متبحر
هزینه نیروی انسانی در شرکت های پتروشیمی معمولاً بین 3 و تا نهایتاً 20 درصد از قیمت تمام شده متغییر است که در واحدهای تولیدی درصد هزینه پائینتر و با با رفتن سطح ایمنی مورد نیاز و یا بخش های مربوط به دانش فنی درصد فوق بالاتر می رود.
در سال های اخیر دو عامل بر اهمیت موارد فوق افزوده است که یکی افزایش انتظار ایمنی و سلامت نیروی انسانی در کشورهای پیشرفته و دیگری نقش و ارزش نیروی انسانی متخصص که باعث گردیده است کشورهای پیشرفته رویکرد واگذاری تولید محصول و تلاش در کسب دانش فنی را با جدیت مورد توجه قرار دهند. در خرید و تملک شرکت ها بویژه در دوسوی آتلانتیک [15]( خرید شرکت های اروپایی از سوی شرکت های امریکایی) سیاست مالکیت بخش ها با ارزش زنجیره از نظر فنی در کنار تلاش در جهت مالکیت کل زنجیره مشاهده می شود.
از بعد کارشناسان و متخصصین مجرب نیز سیاست های مهاجرتی ایالات متحده و غرب در جذب کارشناسان سایر کشورها روند فزاینده ای داشته که امکان رقابت را بویژه در کشورهای مهاجر دهنده و صنایع نفت و پتروشیمی آنها با اختلالاتی مواجه کرده است و در حالیکه هنوز در این کشور ها از نیروی کار ارزان بعنوان مزیت یاد می شود ولی عدم کیفی بودن این سرمایه انسانی و مشکلات حاصل از نفع درآمدی ارزانی خدمات آنها پیشی گرفته است.
v شرایط زیست محیطی ، امکان تهیه آب ، وجود بنادر و دسترسی به آبهای آزاد
بخشی دیگری از عوامل موثر در پهنه جغرافیایی خاص دوره کنونی و یا از منظر تغییرات آنها در طول زمان اهمیت می یابند . تغییرات اقلیمی و اعمال مقررات محدود سازی نشر دی اکسید کربن [16] ، کمبود آب و لزوم تامین منابع آب مطمئن ، تغییر بازار مصرف و جمعیت از غرب به سوی آسیا همگی جزو عواملی هستند که به دو فازی شدن دینامیک تولید مواد پتروشیمی و پالایشی منجر گردیده اند.
منظور از دوفازی شدن چیست؟
تا اواسط دهه 90 میلادی فرایندهای تولید بصورت جزیره ای کنترل می گردید و در اواخر قرن بیستم بود که ادغام و خرید واحدهای تولیدی [17] بعنوان یکی از تعیین کننده ترین استرتژی های شرکت های بین المللی در جهت حفظ رقابت پذیری آغاز گردید و این به معنی خرید واحدهای فعال و یا ادغام آنها به منظور تکمیل زنجیره ارزش (به طرف خوراک و یا به طرف محصول نهایی است).
این همان فرایندیست که اکنون در شرکت های خصوصی ما وجود دارد صاحب دانش ، صاحب سرمایه و مدیر تولید در عمل یک گروه بوده و محل تولید ، فروش و عرضه یکیست ولی در مدل یکپارچه مالی –دانش فنی ، محل تولید انبوه از محل تولید دانش و فن آوری جداست و کنترل مالی از طریق اعمال حاکمیت هلدینگ ها و انحصار بر روی فن آوری های بالا[18] صورت می پذیرد.
در جدول یک لیستی از شرکت های اصلی صنعت پالایش جهان را مشاهده می کنید و در نمودار یک ملاحظه می کنید که علیرغم افزایش ظرفیت پالایشی در جهان از تعداد و در نهایت از تعداد مالکین آنها کاسته شده است.
جدول یک - از شرکت های اصلی صنعت پالایش جهان
نمودار یک-ظرفیت پالایشی و تعداد پالایشگاه های فعال جهان
جدول دو
شرکت های اصلی تولید کنند مواد شیمیایی و پتروشیمیایی
یک تجزیه تحلیل اولیه از شرکت های اصلی پایشی نشان دهنده اشتراک برخی از شرکت ها در هر دو حوزه می باشد که از جمله آنها می توان به exxonmobil و Sinpec اشاره داشت از سویی وابستگی مالی شرکت ها در مقیاس کشور و منطقه به هلدینگ های مالی نشان دهنده روابط اقتصادی درهم تنیده دو صنعت پالایش و نفت در حوزه مالیست که هر روز نیز در حال تعمیق است.
مثالی از این حوزه را می توان از شرکت های لورگی[1] ، زیمر[2] وایر لیکوئید[3] نام برد.
شرکت لورگی در سال 1991 شرکت پلیوری زیمر را خریداری کرد و در سال 2007 نیز شرکت های لورگی و لینده گاز [4] توسط ایرلیکوئید خریداری شدند . اگر چه دفتر اصلی شرکت ایرلیکوئید در پاریس واقع و در این کشور ثبت شده است ولی سهامداران عمده آن که کنترل مالی شرکت را بر عهده دارند در ایالات متحده بوده و دفتر کنترل مالی و سیاست گذاری آن در ایالت تگزاس واقع است و سهام عمده این شرکت متعلق به شرکت های آمریکایی بیمه پارامتریک[5] و سرمایه گذاری دری فوس[6] ، گروه ونگارد[7] و صندوق سرمایه گذاری ماساچوست[8] است.
بررسی بیشتر نشان می دهد که 91 درصد از گردش مالی سالانه 15 میلیارد یورویی این شرکت مربوط به حوزه پالایش بوده که حدود 50 درصد آن در اروپا و مابقی در ایالات متحده و امریکا متمرکز گردیده است.
جدول سه سهم فعالیت های شرکت ایرلیکوئید
نگاهی به سرمایه گذاری های جدید این شرکت همچون مشارکت در ساخت واحد هیدروژن پالایشگاه یسرف[1] (طرح پالایشگاه 400 هزار بشکه ای مشترک عربستان و سنگاپور) در بندر ینبوع[2] نشان دهنده سیاست های گسترش مشارکت از سوی این شرکت است .
بدیهیست این امر به شرکت ایرلیکوئید محدود نبوده و راهبرد کلان شرکت های چند ملیتی ترکیب و یکپارچگی در سراسر زنجیره ارزش است.
v ثبات رویه بازار بورس و مجادلات شرکت ها در تصاحب سهام و دامپینگ قیمت محصولات
بدیهی بنظر می رسد که رقابت با شرکت های بزرگ و جهانی نیازمند یکپارچگی و همگرایی در بین شرکت های داخلیست که در این مقاله خاص و بطور عمده همگرایی بازار سرمایه صنایع پالایشی و پتروشیمیست. در سال های اخیر و با مراجعه به سوابق تولید و عرضه محصولات ملاحظه می گردد چنین همگرایی حتی بین شرکت های پتروشیمی و پالایشی همجوار وجود ندارد. به دلایل و بعضاً انواع توجیهات و صرفه و صلاح های بخشی نگرانه رقابت بین شرکت ها جایگزین همراهی و تعامل داخلی و خارجی گردیده است .
شاید دو موضوع اصلی مانع از وحدت مالکیت و ادغام شرکت های صنعت پالایش و پتروشیمی گردیده است.
الف- بدلیل نرخ های تکلیفی خوراک و محصولات صنایع پالایشی امکان مدیریت بازار و علاقه کافی از سوی سهامداران عمده در خرید سهام این شرکت ها وجود ندارد و در سال های اخیر نیز به همین دلیل با کاهش ارزش شاخص سهام این شرکت ها روبرو بوده ایم و این روند در کنار بسته شدن نماد آنها به مانعی در جهت چرخش سهامداران و یکسو شدن مالکیت های شرکت های پالایش و شرکت های هم سود آنها از جمله شرکت های پتروشیمی گردیده است.
ب-قوانین و سیاست های صادراتی و وارداتی با هدف تامین و ثبات بازار داخل همواره خودکفایی محور و با حداکثر احتیاط صورت پذیرفته است که علیرغم اصولی بودن سیاست کنترل عرضه در محصولات استراتژیک همچون بنزین از انعطاف کافی در بازار متحرک برش های غیر راهبردی برخوردار نیستدر حالیکه صادرات و یا واردات آنها از بایستی منظر شرکت های خصوصی و بر پایه اقتصاد بازار صورت پذیرد. بدیهیست عدم امکان شرکت ها در انتخاب بخشی از توان تولید بر پایه حداکثر مزیت نسبی به عدم رقابت سهام آنها انجامیده است.
در پایان شاید بتوان از روند جهانی یکپارچه سازی چنین استنباط نمود که در جهت رفع شرایط موجود و و جود مالکین متفاوت و رقابت این شرکت ها که کاملاً با آنچه در شرکت های بین المللی اتفاق افتاده است متفاوت می باشد یکپارچگی صنایع ملی و بویژه پالایش و پتروشیمی به ضرورتی حیاتی در حفظ آنها بدل گردیده است.
[5] Parametric Portfolio Associates
[7] The Vanguard Group, Inc.
[8] MFS Investment Management
2Perfect Market
مدلی انتزاعی و ایده‌آل بازار است که بر اساس آن هیچ خریدار یا فروشنده‌ای نمی‌تواند بر قیمتها اثر گذارد؛ همه خریداران و فروشندگان به طور یکسان اطلاّعات کامل از بازار را در اختیار دارند و این اطلاّعات بدون هزینه در دسترس است
[2] Game Theory
این نظریه در ابتدا برای درک مجموعهٔ بزرگی از رفتارهای اقتصادی به عنوان مثال نوسانات شاخص سهام در بورس اوراق بهادار و افت و خیز بهای کالاها در بازار مصرف‌کنندگان ایجاد شد.تحلیل پدیده‌های گوناگون اقتصادی و تجاری نظیر پیروزی در یک مزایده، معامله، داد و ستد، شرکت در یک مناقصه، از دیگر مواردی است که نظریه بازی در آن نقش ایفا می‌کند.
[3] متفقین : فرانسه،انگلستان،اتحاد جماهیر شوروی،ایالات متحده
[4] متحدین ، آلمان ، ایتالیا ، ژاپن
[5] Conservation Act (EPCA)
[6] Mineral Leasing Act, the Naval Petroleum Reserve Production Act, the Outer Continental Shelf Lands Act and the Export Administration Act of 1979
[7] ولی در خاورمیانه این امر با سال ها تاخیر آغاز گردید که چه بصورت نحوه اجرا و چه بصورت ماهیت صاحبان (شبه خصوصی ها و شبه دولتی ها ) با مدل غربی آن تفاوت دارد و در برخی کشورهای عربی و آفریقایی صحرا اصولاً مالکیت دولتی کماکان برقرار است.
[8] Keynesian economics نظریه‌ای در اقتصاد کلان است که بر پایه ایده‌های اقتصاددان انگلیسی جان مینارد کینز بنا شده‌است و نوعی سیاست اقتصادی-سیاسی است که در تلاش است در درون نظام سرمایه‌داری با ارائه مجموعه‌ای خدمات رفاهی-اجتماعی و کنترل نسبی اقتصاد توسط دولت از بروز بحران‌های ادواری و غیرادواری نظام اقتصادی سرمایه‌داری جلوگیری کند.
[11] Gad To Polypropylene (GTPP)
[17] M & A Merger and Acquisirtion