84

پیامدهای ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی نفت و گاز شیل

پیامدهای ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی نفت و گاز شیل
(سه شنبه ۱۵ دی ۱۳۹۴) ۰۸:۰۰

چشم انداز اقتصادی مثبت آمریکا در بهربرداری از منابع عظیم نفت و گاز شیل

امروزه بحث گاز شیل و نفت متراکم یا همان نفت شیل از موضوعاتی است که شکل بازی را در عرصه انرژی دنیا تغییر داده و این ادعا وجود دارد که آمریکا به خاطر در اختیار داشتن فن  آوری استخراج تجاری این نوع نفت و گاز و بهره مندی از منابع عظیم نفت و گاز شیل در نقاط مختلف خاک خود، نه تنها چشم انداز اقتصادی مثبتی را برای خود رقم زده است، بلکه می رود تا مناسبات انرژی دنیا را تغییر دهد و تأثیرات امنیتی، سیاسی و اقتصادی مهمی را برجای گذارد. مستند جدی این ادعا گزارش های آژانس بین المللی انرژی است. براساس آمارهای آژانس بین المللی انرژی، میزان تقاضا برای نفت خام در جهان در سال 2018 با رشد 8 درصدی به هفت میلیون بشکه در روز خواهد رسید. پیش بینی می شود که با فراگیرتر شدن بهره گیری از این فن آوری، ظرفیت تولید نفت در آمریکا از ظرفیت تولید عربستان هم بیشتر شود.

     درباره پیامدهای تولید نفت و گاز شیل آمریکا برای خاورمیانه به شکل عام و خلیج فارس به شکل خاص، روایت غالب این روزها این است که به دلیل بی نیازی آمریکا به نفت منطقه، از حضور سیاسی و نظامی چشمگیر این کشور در خاور نزدیک و میانه به شدت کاسته خواهد شد، در وضعیت عدم وابستگی آمریکا به نفت منطقه، تنگه هرمز اهمیت خود را دست کم برای ایالات متحده از دست خواهد داد و در نهایت ما شاهد تعامل محدود آمریکا با خاورمیانه و کم رنگ شدن فزاینده تعهد آن به منطقه خواهیم بود؛ اما ضد روایت قوی ای که در این باره وجود دارد، مبتنی بر این واقعیت است که نفت خلیج فارس قبل از تولید نفت خام شیل در حدود 10 درصد کل نیاز آمریکا را تأمین می کرده و چندان جایگاه مهمی در واردات انرژی این کشور نداشته است. در کل، اهمیت نفت خاورمیانه برای اقتصاد و سیاست جهانی بوده که به آمریکا در تعریف منابع راهبردی اش کمک کرده تا خود نفت. لذا همین بعد اهمیت خود را حفظ خواهد کرد و در سال های آتی به حفظ اهمیت راهبردی خلیج فارس کمک خواهد نمود.

     هر چند ایران به دلیل عدم صادرات نفت به آمریکا و داشتن بازارهای مصرفی برای نفت خود در آسیا و نوع نفت خود عملاً به طور مستقیم از نفت و گاز شیل این کشور متأثر نشده، اما از مازاد تولید و کاهش قیمت ها گله مند است. لذا همواره افزایش قیمت نفت را دنبال کرده که البته این امر در دراز مدت به نفع آمریکا و در راستای تحقق استقلال انرژی آن است. در حوزه گازی نیز به دلیل اینکه تجارت گاز بیشتر منطقه ای است تا جهانی، آسیب پذیری ایران از توسعه گاز شیل آمریکا کمتر به نظر می رسد. با توجه به ظرفیت بسیار پایین ایران در تولید ال ان جی و عدم ایفای نقش در بازار جهانی این محصول، تهدید منافع ایران در حوزه صادرات گاز فقط زمانی محقق خواهد شد که ایران در آینده سهم بزرگی به واسطه خطوط لوله در تأمین گاز اروپا پیدا کند و صادرات ال ان جی آمریکا بازار آن را تهدید کند؛ بنابراین، روسیه با توجه به داشتن چنین نقشی در اروپا، تهدید به مراتب جدی تر و مستقیم تری را از گاز شیل آمریکا و صادرات ال ان جی آن به اروپا احساس خواهد کرد تا ایران. به هر حال، به نظر می رسد ایران تاکنون در زمینه نفت و گاز شیل سیاست مشخصی را اتخاذ نکرده و مواضع آن با اهداف دراز مدتش در حوزه انرژی در تضاد قرار دارد.

     موارد فوق حوزه اقتصادی را دربرمی گیرد و تا تحقق تأثیرات جدی آن ممکن است تا یک دهه به زمان نیاز باشد؛ اما در حوزه ژئوپلیتیکی به نظر می رسد پیامد نفت و گاز شیل برای ایران فوری تر بوده و توانایی مدیریت بازار نفت و جلوگیری از بروز شوک نفتی به واسطه تولید نفت و گاز شیل، یکی از عناصری بوده که به آمریکا فرصت داد تا از سال 2008 تحریم نفتی ایران را در دستور کار خود قرار دهد؛ در واقع، افزایش تولید نفت در آمریکا و فراهم آمدن این امکان برای آمریکا جهت کاستن از سهم خود در عرصه تقاضای جهانی، باعث شد تا کمبود نفت ایران در بازار احساس نشود و تحریم نفت ایران به عنوان گزینه ای موثر مطرح گردد. به نظر می رسد در بلند مدت منافع ایران پیرو پیامدهای جهانی نفت و پیامدهای منطقه ای آن به شکل مستقیم و غیرمستقیم تحت تأثیر قرار گیرد. برای مثال، تأثیر تحول مذکور بر امنیت انرژی در دنیا، تأثیر آن بر روابط چین با آمریکا، تأثیر آن بر روابط آمریکا با عربستان،  تأثیر آن بر ژئوپلیتیک اروپا و مواردی متعدد از این دست، بر جایگاه ایران در منطقه و سیاست های جدی آن تأثیر جدی به جای خواهد گذاشت.

     نوشتارِ پیش رو به بررسی پیامدهای اقتصادی و ژئوپلیتیکی گاز و نفت شیل برای دنیا می پردازد و برای نشان دادن تأثیرات احتمالی آن بر سیاست های انرژی جمهوری اسلامی ایران، نخست تأثیرات آن را بر قیمت انرژی در جهان به تصویر می کشد و در نهایت به پیامدهای آن بر صنعت پتروشیمی می پردازد:

پیامدهای جهانی نفت و گاز شیل آمریکا:

     تردیدی نیست که نفت و گاز شیل، اهمیت جغرافیا را دوچندان خواهند ساخت و کشورهای دارای این منابع و فاقد آن، در شکل گیری روابط قدرت جدید در عرصه بین المللی موثر خواهند بود. چون صادرات گاز شیل به صورت ال ان جی خواهد بود، بنابراین قابل پیش بینی است که کشورهای دارای این منابع که ساحلی بوده و دسترسی به آب های آزاد دارند، در روابطِ قدرت دست برتر پیدا کنند.

اگر پیش بینی های کنونی درباره میزان تولید گاز و نفت شیل در آمریکا در دو دهه پیشِ رو درست باشد و شرایط قیمتی استخراج نفت و گاز شیل همچنان پابرجا بماند، باید انتظار داشت که جایگاه آمریکا در جهان به واسطه خودکفایی انرژی و رهاشدن از محدودیت های ناشی از تأمین انرژی ارتقا یابد. در چنین حالتی موقعیت آمریکا، پیامدهای سنگینی در مناسبات سیاسی، اقتصادی، ژئوپلیتیک بین المللی، به ویژه در رقابت با قدرت های نوظهوری چون چین به دنبال خواهد داشت.

   طبق پیش بینی ها در سال 2025 آمریکای شمالی به صادرکننده انرژی تبدیل خواهد شد و آمریکا جای کشورهای روسیه به عنوان برترین صادرکننده گاز و عربستان به عنوان بیشترین صادرکننده نفت را خواهد گرفت. این امر به معنای به خطر انداختن باز توزیع جهانی قدرت بین صادرکنندگان و واردکنندگان انرژی در دو دهه پیشِ رو خواهد بود.

در سال 2030، 60 درصد تجارت نفت دنیا در منطقه آسیا و بین آسیا و خاورمیانه خواهد بود. در نتیجه شاهد جابه جایی نقطه کانونی سرمایه گذاری در نفت و تولید نفت خواهیم بود. در این چهارچوب، کشورهایی که بنا به دلایل اقتصادی و لجستیکی امکان ارسال نفت و گاز به غرب و شرق را دارند، از مزیت رقابتی برخوردار می شوند و ثبات آن ها، سیاست هایشان و نرخ سرمایه گذاری در تولید نفت آن ها، از نظر جهانی و منافع جهانی اهمیت می یابد. این امر در مفهوم تغییر موازنه قدرت سیاسی و اقتصادی جهانی خواهد بود.

تأثیرات جهانی نفت و گاز شیل بر قیمت انرژی:

   براساس نظر کارشناسان و تحلیلگران حوزه نفت، افزایش تولید نفت شیل آمریکا یکی از دلایل عمده کاهش قیمت جهانی نفت بخصوص در ماه‌های اخیر است. توان رقابتی محصولات اروپایی در برابر آمریکا به دلیل انرژی ارزان ترِ در اختیارِ صنایع آمریکایی کاهش یافته است. صادرات ال ان جی آمریکا به اروپا باعث کاهش نرخ گاز صادرات از دیگر کشورها از جمله روسیه خواهد شد و به اروپا امکان چانه زنی بیشتر خواهد داد. علاوه بر این، این کار به معنای به چالش کشیدن انحصار گازی روسیه در اروپا و خارج کردن استفاده از ابزار انرژی به عنوان ابزار فشار سیاسی بر شرق و مرکز اروپا خواهد بود. البته این در صورتی است که آمریکا تأسیسات صدور ال ان جی را در شرق خاک خود مثلاً در خلیج مکزیک توسعه دهد. در صورت تحقق این امر، اروپا تا حدودی تغییر خواهد کرد و گاز به جای ابزار سیاسی به ابزار اقتصادی صِرف برای روسیه تبدیل خواهد شد. در این حالت، از نگاه کارشناسان غربی، کشورهای شرق و مرکز اروپا فرصت بیشتری برای رسیدن به استقلال واقعی پیدا خواهند کرد. علاوه بر این، خود لهستان منابع انرژی سرشاری از نفت و گاز شیل دارد و می تواند موازنه قدرت در مرکز اروپا را از دست آلمان و روسیه خارج سازد. 

کاهش نرخ ذغال سنگ صادراتی آمریکا به اروپا امری است که در پی تولید نفت و گاز شیل رخ داده است. هم اکنون به خاطر کاهش قیمت ذغال سنگ آمریکا و صادرات آن به اروپا، خط لوله گاز جریان شمالی بلا استفاده مانده است. کانادا به خاطر منابع غنی نفت و گاز شیل به خصوص در آلبرتا، تأثیر ژئوپلیتیکی بیشتری خواهد یافت و با توسعه تأسیسات در منطقه اقیانوس آرام عملاً بازار انرژی شرق آسیا را تحت تأثیر قرار خواهد داد. چین نیز با گذر زمان و کسب فن آوری مربوطه، می تواند با بهره برداری از منابع نفت و گاز شیل خود تا حدودی از وابستگی به واردات انرژی و نیز مصرف ذغال سنگ بکاهد. از اهمیت نفت کشورهایی چون: چاد، سودان، و سودان جنوبی به دلیل بی ثباتی و بسته بودن به لحاظ جغرافیایی کاسته خواهد شد و ممکن است چین دیگر حاضر به پذیرش ریسک سیاسی حضور در این کشورها برای استخراج نفت نشود. با توجه به کاهش واردات نفت آمریکا از خاورمیانه، نفت منطقه به سمت آسیا سرازیر خواهد شد و راه ابریشم جدیدی شکل خواهد گرفت. پیش بینی می شود چین تا چند سال آینده بیش از 50 درصد نفت مورد نیاز خود را از خاورمیانه تأمین کرده و منافع آن در خاورمیانه بیشتر شود. موقعیت جدید آمریکا در بازار انرژی، اوضاع سیاسی خاورمیانه را تغییر خواهد داد و موازنه نوینی در برابر قدرت روزافزون چین در منطقه ایجاد خواهد کرد. کاهش اهمیت امنیت راه های آب برای ایالات متحده، تأمین انرژی مورد نیاز چین را به مسأله ای مخاطره آمیز تبدیل می کند که در نهایت امتیازی برای آمریکا در رقابت با این غول نوظهور خواهد بود.

     البته نباید فراموش کرد که هزینه‌های توسعه میادین نامتعارف نفتی در ایالات متحده بین 80 تا 90 دلار به ازای هر بشکه است و این به‌معنای آن است که تولید نفت نامتعارف در ایالات متحده در مقایسه با تولید نفت متعارف به‌خصوص در خاورمیانه، بسیار گران تمام می‌شود. از طرفی تولید گاز از ذخایر نامتعارف، در صورتِ افزایش قیمت نفت به بیش از 100 دلار، توجیه اقتصادی دارد. بنابراین، علی‌رغم این‌که نفت شیل ایالات متحده می‌تواند تا حدودی از بالا رفتن قیمت‌های جهانی نفت جلوگیری کند، با پایین آمدن قیمت‌ها، امکان رقابت در راستای جذب سهمی از بازار برای صنعت شیل این کشور دشوار است. در واقع، با سقوط قیمت‌های جهانی نفت، سرمایه‌گذاری در صنعت شیل ایالات متحده کاهش خواهد یافت و این نیز به ‌نوبه خود منجر به کاهش تولید این کشور تا زمان بالا رفتن مجدد قیمت‌ها خواهد شد.

     ذکر این نکته ضروری است که فقط مسائل اقتصادی، تعیین کننده جهت های سیاسی نیست و نباید در پیامدهای راهبردی انقلاب نفت و گاز شیل اغراق کرد. تعهد آمریکا به منطقه خلیج فارس فقط به خاطر نیازهای انرژی نیست، بلکه منافع ملی آن نظیر امنیت رژیم صهیونیستی نیز مطرح است. بررسی پیامدهای ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی نفت و گاز شیل برای ایران موضوعی است که نیازمند پژوهش های دقیق است تا بتوان سیاستی منسجم در این رابطه اتخاذ کرد و از تناقض گویی در این زمینه خودداری نمود.

پیامدهای جهانی نفت و گاز شیل بر صنعت پتروشیمی:

     صنعت پتروشیمی، نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصادی و اجتماعی دارد و کشورهای دارای منابع عظیم نفت و گاز همواره در تلاش برای کاهش خام فروشی و ایجاد افزایش ارزش افزوده بیشتر همچون محصولات پتروشیمی هستند و با توجه به افزایش روز افزون ارزش محصولات پتروشیمی، توسعه و تولید محصولات پتروشیمی‌ امری اجتناب ناپذیر محسوب می‌شود و این امر در کشور ما نیز باید مورد توجه قرارگیرد. عواملی مانند ارزانی مواد اولیه، ارزش افزوده محصولات و نیاز بازار به محصولات پتروشیمی، از مهمترین عوامل سرمایه گذاری در این صنعت محسوب می شوند.

تولید گاز از دخایر نامتعارف توسط آمریکا به کمک تکنولوژی خود، پیامدهای گسترده‌ای بر بازار انرژی جهان و همچنین پتروشیمی دارد. تولید گاز از ذخایر نامتعارف در آمریکا باعث شده تا شرکت های پتروشیمی این کشور با دسترسی به گاز ارزان بتوانند با شرکت های پتروشیمی اروپایی رقابت کنند. خاورمیانه و آسیا همواره کانون رشد تقاضا و ظرفیت محصولات پتروشیمی جهان بوده و آمریکای شمالی نیز در حال تبدیل شدن به رقیب جدی در این زمینه است.

     پیش بینی می شود در آینده ای نزدیک، با آغاز بهره برداری از ظرفیت تازه پتروشیمی در آمریکا، صنعت پتروشیمی اروپا همانند صنعت پالایشگاهی آن ضررده شوند که در نهایت منجر به تعطیلی آنها شود. ظرفیت صنعت پالایشی در آمریکا، به سرعت به انقلاب ذخایر نفت و گاز شیل واکنش نشان داده است ولی چالش در دیگر صنایع پایین دستی به ویژه پتروشیمی کمی به تأخیر افتاده است؛ زیرا ایجاد زیرساخت های لازم در صنعت پتروشیمی به زمان بیشتری نیاز دارد و این زمان فرصت خوبی را برای کشورهایی همچون ایران، عربستان سعودی و قطر فراهم می آورد که تا زمان ورود محصولات پتروشیمی آمریکایی به بازار، برای کاهش قیمت‌ها و حفظ بازار خود سیاست‌های جدیدی تعریف و اجرایی کنند.

     تولید گاز از شیل گس‌ها تا سال 2017 ، صادرکنندگان بزرگ محصولات پلیمری و پتروشیمی جهان را به شدت تحت تاثیر خود قرار خواهد داد. شرکت های پتروشیمی در آمریکا با دسترسی به گاز و برق ارزان، می توانند اتان و اتیلن کم هزینه تولید کنند که ماده اولیه طیف وسیعی از مواد پلاستیکی و شیمیایی است. از ابتدای سال 2013 تاکنون، به دنبال افزایش ظرفیت مازاد تولید اتان آمریکا، در صنایع پتروشیمی این کشور برای تولید اتیلن سرمایه‌گذاری شده است و با افزایش ظرفیت سازی تولید اتیلن آمریکا در سال 2013 معادل 8 میلیارد دلار در صنایع پتروشیمی، شیمیایی و تولید انواع محصولات پلیمری و پلی اتیلن این کشور سرمایه‌گذاری شده است.

     در حال حاضر ایالات متحده آمریکا‌، اروپا و ژاپن کشورهای مسلط بر بازار محصولات پتروشیمی ‌هستند و کانادا، عربستان سعودی و کشورهای جنوب شرقی آسیا نیمی ‌از محصولات پتروشیمی‌جهان را تولید می‌کنند.    موسسات معتبر بین‌المللی پیش بینی می کنند تا سال ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ ظرفیت تولید انواع محصولات پلیمری آمریکا شامل پلی‌اتیلن‌های سبک و سنگین خطی، اتیلن گلایکول، پلی وینیل کلراید، اتوکسیلات‌ها، پلی وینیل الکل و ... افزایش یابد. بهترین راهکار برای مقابله با تغییرات ناشی از ورود محصولات پتروشیمی آمریکا به بازار، تغییر در الگوهای تولید محصولات، متنوع سازی سبد تولید و صادرات پتروشیمی ایران است. قطعاً توسعه صنایع تکمیلی پتروشیمی و تولید محصولات نهایی ریسک کمتری را برای صنایع پتروشیمی ایران به دنبال دارد.

       هم اکنون با توجه به لغو تحریم های پتروشیمی ایران، توجه جدی به مشارکت با سرمایه گذاران خارجی جهت کسب تکنولوژی های روز دنیا، شناخت عمیق ترِ بازار و رقبا و کاهش هزینه ها به منظور تصاحب بازارهای جهانی، امری ضروری به نظر می رسد. این موضوع می تواند در نشست های تخصصی با حضور فعالان خصوصی و دولتی صنعت پتروشیمی مورد بررسی بیشتری قرار گیرد.

 

 

سمانه جعفری -کارشناس ارشد بازار محصولات شیمیایی

 

منابع: کناب نفت و گاز شیل آمریکا و پیامدهای ژئوپلیتیکی آن مولف: بهزاد احمدی لفورکی

         : واکاوی سیاست های ایالات متحده آمریکت در حوزه انرژی با تأکیر بر تحولات اخیر صنعت نفت و گاز شیل مولف: محمد صیادی

سایت: http://www.eia.gov

ایمیل را وارد کنید
تعداد کاراکتر باقیمانده: 500
نظر خود را وارد کنید

لوگو-پیام پترو

سایت اطلاع رسانی روابط عمومی

شرکت ملی صنایع پتروشیمی