آیا صنعت پتروشیمی اهداف برنامه ششم توسعه را محقق کرده است؟ (بخش اول)

صنعت پتروشیمی ازجمله صنایعی است که منابع نفـت و گـاز را به محصولات با ارزش افزوده بیشتر تبدیل می کند. در این گزارش وضـع موجـود صـنعت پتروشـیمی کشور با توجه به تصمیمات و رویکردهای توسعه ای حاکم بر این صنعت تبیین شده است و بـا در نظـرگرفتن موقعیت آینده و اهداف اسناد و قوانین بالادست کشور مرتبط با این صـنعت، راهکارهـایی بـرای دست یافتن به نتایج مطلوب تر در تدوین برنامه های آتی مرتبط با این صنعت ارائه شده است.

صنعت پتروشیمی در قوانین و اسناد بالادستی کشور[1]

1.      چشم انداز صنعت پتروشیمی در افق 1404

براساس اهداف تعیین شده توسط وزارت نفت، چشم انداز صنعت پتروشیمی کشور در افق 1404، تبدیل شدن به اولین تولیدکننده مواد و کالاهای پتروشیمی از لحاظ ارزش در منطقه است.

2.      بند «الف» سیاستهای کلی انرژی دوره چشم انداز

جزء «4» -گسترش تحقیقات بنیادی و توسعه ای و تربیت نیروی انسانی و تلاش برای ایجاد مرکز جذب و صدور دانش و خدمات فنی و مهندسی انرژی در سطح بین الملل و ارتقای فناوری در زمینه های منابع و صنایع نفت و گاز و پتروشیمی.

جزء «8» - جایگزینی صادرات فرآورد های نفت و گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی.

3.     بند «5» سیاست های کلی تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی

تکمیل زنجیره تولید از مواد خام تا محصولات نهایی با رعایت اصل رقابت پذیری و فاصله گرفتن از خام فروشی در بازه زمانی معین.

4.     سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی

بند «10»- حمایت همه جانبه از صادرات کالاها و خدمات به تناسب ارزش افزوده و با خالص ارزآوری مثبت.

بند «13»- مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق افزایش صادرات پتروشیمی و سایر موارد.

بند «15»- افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه (براساس شاخص شدت مصرف انرژی) و بالا بردن صادرات برق، محصولات پتروشیمی و فرآورده های نفتی با تأکید بر برداشت صیانتی از منابع.

5.    قانون برنامه پنجم توسعه

 ماده( 150)

وزارت صنایع و معادن موظف است به منظور تحقق اهداف سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در قالب تدوین راهبرد توسعه صنعتی و معدنی با هماهنگی معاونت در زیربخش های برگزیده صنعت و معدن در جهت تحقق هدف رشد تولید صنعتی و معدنی با رعایت محورهای راهبردی ذیل به گونه ای اقدام کند که نرخ رشد ارزش افزوده بخش صنعت و معدن افزایش یابد.

 د) توسعه زنجیره ارزش پایین دستی صنایع واسطه ای (پتروشیمی، فلزات اساسی، محصولات معدنی غیرفلزی) از طریق گسترش سرمایه گذاری بخش های غیردولتی با تأکید بر ایجاد شهرک های صنعتی تخصصی غیردولتی.

ماده (156)

به منظور توسعه صنایع میانی پتروشیمی و گسترش زنجیره ارزش صادراتی آن: شهرک های تخصصی غیردولتی که به منظور توسعه زنجیره های ارزش متانول، آمونیاک، استایرن و بوتادین با تصویب دولت تأسیس می شوند مشمول مقررات و مزایای مربوط به قانون تأسیس شرکت شهرک های صنعتی ایران مصوب 1362 و اصلاحات بعدی آن بدون وابستگی به وزارت صنایع و معادن خواهند بود.

درآمدهای حاصل از قراردادهای بلندمدت تأمین خوراک صنایع میانی پتروشیمی از معافیته ای صادرات غیرنفتی برخوردارند. آیین نامه این ماده مشتمل بر دامنه صنایع مشمول و چارچوب قراردادهای بلندمدت و سایر ضوابط مربوطه توسط معاونت با همکاری سایر دستگاه های مرتبط تهیه و به تصویب هیئت وزیران می رسد.

6.      قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت

در ماده (3) این قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت مشخص شده است که از آن جمله عبارت است از:

-         تهیه و تنظیم برنامه های راهبردی در عملیات بالادستی و پایین دستی صنعت نفت، گاز، پتروشیمی و پالایش مطابق خط مشی ها و سیاست های ابلاغی و نظارت بر حسن اجرای آنها.

-         تعیین خط مشی مؤثر به منظور جایگزینی صادرات فرآورده های نفتی و گاز و محصولات نهایی پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی مبتنی بر شاخصه ای اقتصادی، مزیت های رقابتی و تکمیل زنجیره ارزش.

7.     قانون موانع تولید رقابتپذیر و ارتقای نظام مالی کشور

ماده (12)

به کلیه وزارتخانه ها به ویژه نفت و نیرو و شرکت های تابعه و وابسته به آنها و سازمان ها و مؤسسات دولتی و کلیه دارندگان عنوان و ردیف در قوانین بودجه کل کشور اجازه داده می شود سالیانه تا سقف یکصد میلیارد (100.000.000.000) دلار به صورت ارزی[2] و پانصد هزار میلیارد (500.000.000.000.000) ریال به صورت ریالی که هرساله تا سقف نرخ تورم سال قبل تعدیل می شود، در موارد مربوط به بندهای ذیل این ماده که سرمایه گذاری یا اقدام اشخاص حقیقی یا حقوقی خارجی یا داخلی با اولویت بخش های خصوصی یا تعاونی به تولید، صادرات، ارتقای کیفیت، صرفه جویی یا کاهش هزینه در تولید کالا یا خدمت و زمان و بهبود کیفیت محیط زیست و یا کاهش تلفات جانی و مالی میانجامد برای نفت و گاز و میعانات گازی و فرآورده های نفتی و کالاها و خدمات قابل صادرات یا واردات به قیمت های صادراتی یا وارداتی به نرخ روز ارز بازار آزاد یا معادل ریالی آن با احتساب حقوق دولتی و عوارض قانونی و سایر هزینه های متعلقه و برای سایر موارد با قیمت های غیریارانه ای با احتساب حقوق دولتی و عوارض قانونی و سایر هزینه های متعلقه قرارداد منعقد کنند.

دولت مکلف است:

1.     کالا یا خدمت تولید شده یا صرفه جویی شده و منافع یا ارزش حاصله را حسب مورد و از محل درآمد، صرفه جویی، منافع یا ارزش حاصله خریداری کند.

2.     اصل و سود سرمایه گذاری و حقوق دولتی و عوارض قانونی و سایر هزینه های متعلقه یا منافع اقدام موضوع این ماده را به آنان پرداخت نماید.

در صورت تأمین تمام یا بخشی از منابع مورد نیاز اجزای «1» و «2» از بودجه کل کشور، ضمن مبادله موافقتنامه با سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور از طریق خزانه داری کل کشور اقدام می شود.

اشخاص فوق می توانند طبق قرارداد یا مجوز صادره نسبت به فروش کالا یا خدمت تولید شده یا صرفه جویی شده و منافع یا ارزش حاصله از سرمایه گذاری یا اقدام در داخل یا خارج کشور و یا بهره برداری و استفاده از آنها اقدام نمایند.

الف) طرح های نفت و گاز ازجمله افزایش ظرفیت تولید نفت خام، گاز و میعانات گازی با اولویت مخازن مشترک و افزایش ظرفیت پالایش نفت خام و میعانات گازی، افزایش تولید محصولات پتروشیمی، ذخیره سازی نفت خام، میعانات گازی و گاز طبیعی مخازن مشترک در مخازن غیرمشترک و داخل کشور، ذخیره سازی گاز در فصول کم مصرف برای استفاده در فصول پرمصرف، تبدیل در جای نفت و گاز و میعانات گازی به محصول یا برق، تزریق گاز به میادین داخلی، رشد صادرات و عبور (ترانزیت) و معاوضه (سوآپ) نفت خام، میعانات گازی و گاز و فرآورده های نفتی، جلوگیری از سوختن گازهای همراه نفت و میعانات گازی و جایگزینی گاز داخلی یا وارداتی با فرآورده های نفتی ذیربط و کلیه طرح هایی که به افزایش تولید یا صرفه جویی در مصرف نفت خام و میعانات گازی و گاز و فرآورده های نفتی بیانجامد.

آسیب شناسی وضعیت موجود

حجم کلیه محصولات تولیدی در سال 1397، در حدود ۵۵ میلیون تن است که از این مقدار بخشی به صورت درون مجتمع مصرف می‌شود و ۳۱ میلیون محصول قابل فروش در حوزه پلیمری شیمیایی و غیر شیمیایی است، که از این میزان 5/22 میلیون تن به مقاصد مختلف صادر می‌شود و 5/8 میلیون تن در داخل عرضه می‌شود

اگر بخواهیم وضعیت فعلی صنعت پتروشیمی را با سال 1393 مقایسه کنیم، یعنی قبل از اتمام برنامه پنجم توسعه، در سال 1393، بیش از 44 میلیون تن محصول پتروشیمی تولید شده است که این مقدار حدود 78 درصد ظرفیت اسمی ایجاد شده در این صنعت بوده است (ظرفیت اسمی محصولات پتروشیمی در سال 1393 معادل 1/57 میلیون تن بوده است). این ارقام بدان معناست که با وجود سرمایه گذاری انجام شده، بیش از 13 میلیون تن انواع محصولات پتروشیمی در کشور به دلایل کمبود خوراک ،مشکلات تعمیراتی، اشکالات فرآیندی، بالا بودن موجودی و... تولید نشده است. بررسی وضعیت بازرگانی در صنعت پتروشیمی کشور در سال 1393 حاکی از آن است که در این سال 3/16 میلیون تن محصول پتروشیمی به ارزش 5/333 هزار میلیارد ریال در داخل کشور فروخته شده و حدود 9/15 میلیون تن محصول به ارزش 3/10 میلیارد دلار صادر و در مجموع ارزش کل فروش محصولات پتروشیمی کشور معادل 8/22 میلیارد دلار بوده است.[3]

ارقام مذکور به لحاظ وزنی بهترتیب 22 درصد(8/4498 هزار تن فروش داخلی) و حدود 1/0 درصد (6/13 هزار تن صادرات) کمتر از برنامه محقق شده است. این آمار نشان می دهد که هرچند طی سال های اخیر فروش داخلی محصولات پتروشیمی افزایش یافته است، اما هنوز از برنامه فاصله دارد.

 مهم تر اینکه برخی از محصولات مانند متانول با وجود اینکه در حجم زیاد در کشور تولید می شود، اما سهم کمی در زنجیره ارزش افزوده و تولید محصولات پایین دست دارد و مقادیر قابل توجهی از این محصول صادر می شود. درواقع عدم توازنه ایی از این دست نیز در صنعت پتروشیمی کشور وجود دارد.

 بررسی ترکیب محصولات تولیدی و طرحهای مصوب در صنعت پتروشیمی ملاک مناسبی در مشخص ساختن جهت گیری صنعت پتروشیمی کشور در تحقق اهداف اسناد و قوانین بالادستی کشور است. در نمودار 1 ترکیب انواع محصولات پتروشیمی برحسب ظرفیت مجتمع های تولیدی و طرحهای مصوب شرکت ملی صنایع پتروشیمی تا پایان برنامه پنجم توسعه نشان داده شده است.

همچنین بررسی وضعیت طرح های باقیمانده صنعت پتروشیمی در برنامه چهـارم و طـرح هـای دردست اجرای برنامه پنجم صـنعت پتروشـیمی نشـان مـی دهـد کـه مجمـوع ظرفیـت ایجـادی پـس ازبهره برداری از طرح های در دست اجرای صنعت پتروشیمی بیش از 61 میلیون تن خواهد بود که از این مقدار حدود 19 میلیون تن متانول، 8 میلیون تن اتیلن و پروپیلن، 6 میلیون تن محصـولات پلیمـری، 18 میلیون تن اوره ـ آمونیاک، 3 میلیون تن آروماتیک ها (بنزین و پارازایلین) و نزدیـک بـه 7 میلیـون تن سایر محصولات پتروشیمی است.

نمودار 1- ترکیب محصولات پتروشیمی براساس ظرفیت مجتمع های تولیدی و طرح های مصوب تا پایان برنامه پنجم توسعه صنعت پتروشیمی (هزار تن)

منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی

براساس آمار نمودار و جدول 1 می توان نتیجه گرفت عمده طرح های صنعت پتروشیمی کشور در حوزه صنایع بالادست پتروشیمی، صنایع شیمیایی پایه و اساسی متمرکز است (نزدیک به 60 درصد) که به منظور استفاده از این محصولات در داخل کشور و تحقق اهداف غایی اسناد بالادستی مرتبط با این صنعت ظرفیت سازی لازم معمول نگردیده و در برخی موارد در انتخاب تبدیل محصولات بالادست به محصولات پایین دست بهینه عمل نشده است.

جدول 1- وضعیت موجود و آتی محصولات عمده پتروشیمی کشور پس از بهره برداری از طرح های برنامه پنجم توسعه پتروشیمی کشور (میلیون تن)

منبع: شرکت ملی صنایع پتروشیمی، دفتر برنامه ریزی و توسعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی

---

[1]  منبع این گزارش، گزارش منتشر شده توسط مرکز پژوهش های مجلس است.

[2] این موضوع در بند «ق» قانون بودجه سال 1131 نیز لحاظ شده بود.

[3] لازم به توضیح است که مابه التفاوت تولید کل و مجموع فروش داخل و صادرات محصولات پتروشیمی به عنوان محصـول واسـطه درداخل مجتمع های پتروشیمی مصرف شده است.