در نمودار 1 نرخ رشد تولید ناخالص داخلی چین و نرخ رشد بازار پتروشیمی و مواد شیمیایی این کشور نشان داده شده است. همانطور که در این نمودار مشاهده می کنید، نرخ رشد بازار پتروشیمی و مواد شیمیایی با نرخ رشد تولید ناخالص داخلی یا همان نرخ رشد اقتصادی در این شکور همبستگی مثبت دارند. به این مفهوم که از سال 2005 به بعد همگام با کاهش آهنگ رشد در این بخش شاهد کاهش نرخ رشد اقتصادی این کشور نیز بوده ایم. البته دلیل اصلی این کاهش این است که چین به دلیل استفاده از حداکثر ظرفیت تولید فعلی شاهد کاهش نرخ رشد بوده است و این به هیچ عنوان نشانه ضعف این کشور نیست، چراکه هم اکنون نیز سهم عمده بازار این محصولات متعلق به چین است.
نمودار 1- مقایسه نرخ رشد تولید ناخالص داخلی و نرخ رشد بازار پتروشیمی و مواد شیمیایی، درصد
منبع: Asian Development Bank; China Petroleum and Chemical Industry Federation; Citigroup; Deutche Bank; Economist Intelligence Unit; Goldman Sachs; IHS Markit; JPMorgan Chase; Merrill Lynch; UBS; World Bank; McKinsey analysis
در نمودار 2 نیز کل مخارج سرمایه در صنعت پتروشیمی و مواد شیمیایی چین به تصویر کشیده شده است. همان طور که در این نمودار مشاهده می کنید، سهم سرمایه گذاری در این صنعت که در فاصله بین سال های 2010 و 2012 در حدود 27 درصد بوده است، در طول زمان کاهش یافته و از سال 2015 به بعد روند منفی یافته است. روند منفی رشد سرمایه گذاری در این صنعت یکی از دلایل کاهش رشد در این بخش است.
نمودار 2- کل مخارج سرمایه در صنعت پتروشیمی و مواد شیمیایی چین، تریلیون یوان، درصد تغییر
منبع: China Petroleum and Chemical Industry Federation; Wind
چین نفت مورد نیاز خود را از کشورهای گوناگونی نظیر عربستان، آنگولا، روسیه، عمان، عراق و ایران تأمین می کند و گاز مورد نیاز خود را از کشورهایی نظیر قطر، استرالیا، مالزی، اندونزی و یمن وارد میکند. [1] صنایع نفت، پتروشیمی و مواد شیمیایی چین، تغییرات ساختاری را در طول سالهای اخیر تجربه کرده است، بهطوری که با وجود کاهش دائم استخراج، بهرهبرداری و پالایش نفت و گاز طبیعی در چین، ارزشافزوده خروجی صنعت شیمیایی و پتروشیمی آن افزایش چشمگیری داشته است(نمودار 3).[2]
نمودار 3- سهم درآمد کسبوکارهای اصلی صنایع نفت و شیمیایی چین در طول سالهای 2010 تا 2016
منبع: China Polyolefin Industry Outlook, 2017
صنایع شیمیایی و پتروشیمیایی چین، نرخ خودکفایی در تولید رزینهای با عملکرد بالا،[3] لاستیکهای تخصصی برپایه نفت[4] و الیاف مصنوعی منومر[5] را افزایش داده و بدین ترتیب صنایع با ارزش افزوده بالای این حوزه در این کشور افزایش یافته است. در نمودار 4 سهم درآمد کسبوکارهای اصلی صنعت شیمیایی و پتروشیمایی چین در سال 2015 ارائه شده است.
نمودار 4- سهم درآمد کسبوکارهای اصلی صنعت شیمیایی و پتروشیمیایی چین
منبع: China Polyolefin Industry Outlook, 2017
زنجیره ارزش صنایع نفت و شیمیایی چین، در تمامی حلقههای بالادست تا پاییندست تا حدود متفاوتی توسعه یافته است و محصولات متنوعی را شامل میگردد، اما باید به این نکته توجه داشت که با توجه به ایجاد ظرفیتهای عظیم این کشور در بسیاری از مواد شیمیایی و پتروشیمیایی پایه، پیکره حلقه بالادست زنجیره ارزش این صنایع در چین نسبت به حلقههای پاییندست آن و همچنین نسبت به همتای خود در سایر کشورهای جهان، بزرگتر است (نمودار 5). ظرفیت کل محصولات پتروشیمیایی پایه چین در سال 2015 برابر 175 میلیون تن بوده است.
در گذشته، چین نقش مکانی مناسب جهت تولید مواد شیمیایی سایر کشورهای دنیا را بازی میکرد، اما با گسترش ظرفیت شرکتهای داخلی و تمرکز اغلب آنها بر تولید محصولات عمده وارداتی چین، این کشور درحال تبدیل شدن به یک صادرکننده خالص برای مواد شیمیایی و پتروشیمیایی بیشتر در دنیاست (نمودار 6).
نمودار 5- ظرفیت کل محصولات پتروشیمیایی پایه (اتیلن، پروپیلن، متانول، بنزن، پارازایلن و کلر) به تفکیک مناطق مختلف جهان طی سالهای 1990 تا 2024
منبع: Global Petrochemical Market Outlook, 2016
نمودار 6- تبدیل شدن چین به صادرکننده خالص محصولات شیمیایی خاص طی سالهای 2005 تا 2016
منبع: Market Outlook: Thriving in China´s competitive chemical market, ICIS Chemical Business, 2016
سینوپک، مهمترین بازیگر زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی در چین
شرکت سهامی سینوپک، بهعنوان یک شرکت سهامی عام و تحت مالکیت شرکت ملی پتروشیمی چین، در ماه فوریه سال 2000 تأسیس شد. این شرکت، بهعنوان یک سازمان تأثیرگذار در صنعت پتروشیمی چین، بیش از 100 شرکت تابعه را کنترل کرده و حدود 90 درصد از محصولات نفت خام، گاز و پتروشیمی چین را فرآیند میکند که شامل 43 پالایشگاه، 17 میدان نفتی، 21 واحد تجهیزات شیمیایی آلی پایه، 15 واحد تجهیزات تولید الیاف مصنوعی، 5 واحد لاستیک مصنوعی، 3 کارخانه رزین مصنوعی، 13 واحد کود شیمیایی، 5 شرکت ساختمانی و 8 مؤسسه تحقیقاتی و طراحی میگردد. بهعلاوه، سینوپک دارای میادین نفتی و گازی، پالایشگاه و مخازن ذخیرهسازی اختصاصی در چندین کشور با محدوده فعالیت جهانی بوده و در کشورهایی مانند گابن، عربستان سعودی، سودان، اتیوپی، کانادا، برزیل و چند کشور دیگر بهصورت مستقیم فعالیت میکند.
حوزه فعالیت سینوپک در شاخههای مختلف صنعت نفت و پتروشیمی شامل اکتشاف، پالایش، بازاریابی و فروش نفت خام و گاز طبیعی، تولید و فروش مواد پتروشیمیایی و طیف وسیعی از مواد شیمیایی از قبیل فیبرها و کودهای شیمیایی و محصولات شیمیایی دیگر، همچنین ذخیرهسازی و احداث خط لوله جهت انتقال نفت خام و گاز طبیعی، احداث انواع پالایشگاه، کارخانجات صنایع شیمیایی و پتروشیمیایی و در نهایت واردات و صادرات نفت خام، گاز طبیعی، فرآوردههای نفتی، محصولات پتروشیمیایی و سایر تولیدات شیمیایی است. این شرکت درحال حاضر پنجمین تولیدکننده اتیلن در جهان محسوب میشود.
تصویری از تولید محصولات پایه پتروشیمی در چین
اتیلن
همانطور که در نمودار 7 نشان داده شده، ظرفیت تولید اتیلن چین در سال 2016، معادل 23 میلیون تن بوده است که این مقدار قرار است در سال 2020 به 28 میلیون تن و در سال 2025، به 37 میلیون تن برسد.
بر اساس نمودار 7 درحال حاضر نفتا (75 درصد) خوراک غالب در تولید اتیلن چین را تشکیل داده که از کشورهایی نظیر کره، تایوان و سایر کشورهای آسیایی وارد میشود و بعد از آن، زغالسنگ (13 درصد) و متانول (9 درصد) در جایگاههای بعدی قرار میگیرند.
بیش از 50 درصد اتیلن تولیدی این کشور به پلیاتیلن تبدیل شده و میزان تولید و مصرف پلیاتیلن چین در سال 2016، بهترتیب برابر 67/14 و 38/24 میلیون تن بوده است که نرخ خودکفایی 2/60 درصد را نشان میدهد. نمودار 8، سهم گریدهای مختلف پلیاتیلن سبک، سنگین و سبک خطی را در تولید و مصرف این محصول در چین طی سال 2016 نشان میدهد.
نمودار 7- ظرفیت تولید اتیلن در چین طی سالهای 2000 تا 2025 به تفکیک ماده اولیه
منبع: China Polyolefin Industry Outlook, 2017
نمودار 8- سهم گریدهای مختلف پلیاتیلن در تولید و مصرف این محصول در چین طی سال 2016
منبع: China Polyolefin Industry Outlook, 2017
پروپیلن
ظرفیت تولید پروپیلن چین در سال 2016، معادل 25 میلیون تن بوده است که این مقدار در سال 2020 به 35 میلیون تن و در سال 2025، به 45 میلیون تن خواهد رسید (نمودار 9).
نمودار 9- ظرفیت تولید پروپیلن در چین طی سالهای 2000 تا 2025 به تفکیک ماده اولیه
منبع: China Polyolefin Industry Outlook, 2017
همانطور که نمودار 9 نشان میدهد، درحال حاضر نفتا (68 درصد) خوراک غالب در تولید پروپیلن چین را تشکیل داده و بعد از آن، متانول و زغالسنگ (18 درصد) و پروپان (13 درصد) در جایگاههای بعدی قرار میگیرند. دو روش کراکینگ با بخار و بازیابی جریانهای پالایشگاهی، سهم عمدهای را در تولید پروپیلن این منطقه عهدهدار هستند.
میزان تولید و مصرف پلیپروپیلن چین در سال 2016، بهترتیب برابر 688/17 و 979/21 میلیون تن بوده است که نرخ خودکفایی 80 درصد را نشان میدهد.
متانول
در سال 2016 حدود 43 میلیون تن معادل بیش از نیمی از متانول تولیدی جهان در داخل چین تولید شده و این سهم تا آینده نزدیک افزایش نیز خواهد داشت. ظرفیت تولید متانول چین در سال 2016، حدود 83 میلیون تن است که 26 درصد از آن به تولید الفین و پروپیلن اختصاص دارد و این سهم تا سال 2018 تا 41 درصد افزایش داشته است (نمودار 10).
نمودار 10- ظرفیت تولید متانول چین طی سالهای 2011 تا 2018 با تفکیک متانول مصرفی در تولید الفین (MTO) و پروپیلن (MTP)
منبع: Developments in China’s methanol market and implications for global supply, Argus Media: a leading energy price reporting agency (PRA), 2015.
خوراک مصرفی چین در تولید متانول شامل زغالسنگ، گاز کک و گاز طبیعی میشود و نکته قابل توجه، میزان حجم بالای مصرف زغالسنگ است؛ بهطوری که در سال 2014، 63 درصد از ظرفیت متانول چین برپایه زغالسنگ بوده (که 18 درصد آن جهت تبدیل به الفین در نظر گرفته شده است) که این مقدار در سال 2018 به 78 درصد خواهد رسید (نمودار 11).
در طی سالهای 2015 و 2016، به میزان 5/5 میلیون تن الفین از متانول (MTO)، 2/4 میلیون تن الفین از زغالسنگ (CTO) و 2/1 میلیون تن بنزین از متانول (MTG) در چین مشتق شده است. ظرفیت محصولات مشتق شده از متانول و زغالسنگ چین تا سال 2013 و طی سالهای 2014-2015، در نمودار 12 نشان داده شده است.
نمودار 11- خوراکهای مصرفی چین در تولید متانول و سهم هرکدام در سالهای 2014 و 2018
منبع: Developments in China’s methanol market and implications for global supply, Argus Media: a leading energy price reporting agency (PRA), 2015.
نمودار 12- ظرفیت محصولات مشتق شده از متانول و زغالسنگ چین تا سال 2013 و طی سالهای 2014-2015
منبع: Developments in China’s methanol market and implications for global supply, Argus Media: a leading energy price reporting agency (PRA), 2015.
زغالسنگ، چشمانداز تأمین خوراک در صنعت پتروشیمی چین
کشور چین بهعنوان سومین دارنده منابع زغالسنگ دنیا، پس از ایالت متحده آمریکا و روسیه، رتبه اول تولید و بهرهبرداری از این منابع را در بین کشورهای جهان دارا بوده و در یک دهه اخیر، اقدامات متعددی را بهمنظور تبدیل زغالسنگ به مواد شیمیایی، سوخت و البته برق در دستور کار خود قرار داده است.[6]
در مناطق مختلف دنیا بهطور متوسط 45 درصد از زغالسنگ به محصولات شیمیایی، 34 درصد به سوختهای مایع و گازی و 21 درصد به برق تبدیل میشود؛ با وجود این، طبق گزارش آژانس بینالمللی انرژی (IEA)، تا سال 2014 تنها 3 درصد از زغالسنگ چین در تولید مواد شیمیایی و پتروشیمیایی مورد استفاده قرار گرفته است. لذا این کشور تصمیم گرفته تا با تکیه بر منابع غنی زغالسنگ خود، سیاستهایی را جهت مقاومسازی اقتصاد خود اجرا نماید.
نمودار 13- عرضه و تقاضای زغالسنگ در چین طی سالهای 2000 تا 2013
منبع: China International Analysis, U.S. Energy Information Administration (EIA), May 14, 2015.
گزارشهای بینالمللی حاکی از کاهش مصرف گاز طبیعی بهعنوان خوراک واحدهای شیمیایی و پتروشیمیایی و جایگزینی آن با زغالسنگ، جهت کاهش نیاز به نفت و گاز است. نمودار 13 میزان عرضه و تقاضای زغالسنگ در چین را طی سالهای 2000 تا 2013 نشان میدهد.
منابع غنی زغالسنگ در کشور چین و اعمال سیاستهای تشویقی این کشور در راستای تقویت سرمایهگذاری جهت تبدیل زغالسنگ به مواد با ارزشافزوده بالا، سبب شده است که طی سالهای اخیر، برنامهریزیها و اقدامات متعددی بهمنظور تولید مستقیم (تبدیل زغالسنگ به الفین) و غیرمستقیم (تبدیل زغالسنگ به متانول و سپس تبدیل متانول به الفین) الفینهای سبک از زغالسنگ صورت گیرد. نمودار 14 زنجیره ارزش صنایع شیمیایی بر پایه زغالسنگ را نشان میدهد.
نمودار 14- زنجیره ارزش صنایع شیمیایی بر پایه زغالسنگ
منبع: Featured chemical industrial parks in China: History, current status and outlook, Ding, J., & Hua, W., Resources, Conservation and Recycling, Volume 63, Pages 43-53, 2012.
به گزارش ICIS، کشور چین درحال حاضر دارای 6 واحد تبدیل متانول به الفین و زغالسنگ به الفین است. علاوه بر آن 15 طرح درحال ساخت، 5 طرح در مرحله طراحی و اخذ مجوز و 22 طرح با امکان لغو روبرو است. واحدهای احداث شده و طرح و برنامههای توسعه چین مبنیبر تولید متانول از زغالسنگ و تولید الفین از زغالسنگ و متانول، ترکیب درصد خوراک مورد استفاده برای تولید الفینها را تغییر خواهد داد. نمودار 15، سرعت تغییر ظرفیت الفینها به تفکیک خوراک را طی سالهای 2015 تا 2020 نشان میدهد.
نمودار 15- افزایش ظرفیت الفینها به تفکیک خوراک از سال 2015 تا 2020 در کشور چین
منبع: گزارش platts، 2014.
طبق نظر کارشناسان صنعتی، در صورتیکه قیمت جهانی نفت بالاتر از 80 دلار به ازای هر بشکه باشد، زغالسنگ منبع مناسبی برای تأمین خوراک صنایع شیمیایی و پتروشیمیایی خواهد بود. بااین حال نوسانات قیمت نفت، برنامهریزی در این زمینه را مشکل ساخته، پروژههای شیمیایی و پتروشیمیایی بر پایه زغالسنگ را به پروژههای پرخطر تبدیل و وسعت طرحهای زغالسنگ به الفین و زغالسنگ به سوخت مایع را با محدودیت مواجه کرده است. آنچه واضح است این است که با وجود سرعت توسعه تولید الفینها از خوراک متانول و زغالسنگ، نفتا همچنان خوراک غالب تولید الفینها تا سال 2025 باقی خواهد ماند.
عوامل موفقیت صنعت پتروشیمی چین
سیاستگذاری و تنظیمگری مؤثر دولت
صنعت شیمیایی و پتروشیمیایی چین تحت کنترل دولتی بیشتری نسبت به کشورهای غربی است و این موضوع در نقش پررنگ شرکتهای ملی نفتی و شیمیایی این کشور نظیر سینوپک و همچنین در برنامههای پنجساله توسعه اقتصادی این کشور، منعکس میشود.
مهمترین شرکتهای ملی نفتی چین از جمله شرکت ملی نفت، پتروشیمی و نفت فلات قاره، تحت مدیریت و کنترل دولت متمرکز چین قرار داشته و دولت از سازوکارهای مختلفی ازجمله کمیسیون نظارت و مدیریت داراییهای دولتی، دپارتمان سازمان مرکزی و سیستم ارتباطات پرسنلی، برای تنظیمگری در این حوزه استفاده میکند و توانسته است عملکرد این صنعت را از طریق بازسازی و اصلاحات ساختاری در شرکتهای دولتی از جمله شرکتهای ملی نفت و پتروشیمی، کنترل استراتژیهای سرمایهگذاری، برنامهریزی مالی و... افزایش دهد.
توجه به تفاوت تقاضا در استانهای گوناگون
متوسط سرانه تولید ناخالص داخلی در میان استانهای گوناگون چین بسیار متفاوت بوده و لذا نیازها و تقاضاهای نهایی بسیار متفاوتی از طرف مشتریان در استانهای مختلف برای محصولات شیمیایی و پتروشیمیایی این کشور وجود دارد. بازیگران صنعت شیمیایی و پتروشیمیایی چین بهخوبی به این موضوع آگاه بوده و با توجه به سطح درآمدهای گوناگون در استانهای مختلف، محصولات شیمیایی خاصی را هدف میگیرند.
تعدد شرکتهای شیمیایی مؤثر و فعال
چین دارای حدود 30.000 شرکت شیمیایی بزرگ بوده و نزدیک به 37 درصد از کل بازار شیمیایی و پتروشیمیایی این کشور، توسط 500 شرکت بزرگ و مؤثر در این حوزه پوشش داده میشود. این موضوع، بازار مربوطه در چین را بهشدت رقابتی ساخته و مانع از وابستگی صنعت شیمیایی و پتروشیمیایی این کشور به چند بازیگر محدود شده است.
برخی از شرکتهای مهم چندملیتی فعال در کشور چین به شرح زیر است:
بی ای اس اف (BASF): بر این باور است که در سالهای پیشرو، بازارهای شیمیایی سیار رقابتپ ذیر خواهند بود و سرمایهگذاریهای بالادستی بزرگ مقیاس که با محصولات خاص پاییندستی یکی نشدهاند، صرفه اقتصادی نخواهد داشت. این شرکت روی مواد باارزش مانند پلاستیکها، مواد شیمیایی خاص و کاتالیستها تمرکز میکند. BASF با موقعیتهایی برای تولید پلاستیکهای با کاربرد بالای جدید در حوزه انرژی خورشیدی، پلیمرهای کاملاً زیست تخریبپذیر و مهندسی در کشور چین مواجه است.
دوپونت (DuPont)
این شرکت در زمینه محصولات نوآورانه، سوخت های بایو و مواد جدید برای کاربرد در صنعت اتومبیل فعالیت می کند.
(BAYER) بایر
این شرکت با دریافت مزایایی از بازار چین در زمینه اتومبیل، ساخت وساز و بخش ریلی فعالیت می کند. این شرکت در پارک شیمیایی شانگهای مشغول به فعالیت بوده و تجهیزاتی در مقیاس جهانی با هزینههای کم در زمینههای مختلف ازجمله پلیکربنات و پلییورتان تولید کرده است.
ایجاد ظرفیت انبوه مواد شیمیایی پایه
چین در بسیاری از مواد شیمیایی آلی پایه و اصلی، ظرفیتهای عظیمی ایجاد کرده که در برخی موارد، بسیار بیشتر از مصرف فعلی آن در داخل این کشور است. این موضوع بهطور شگفتآوری با برنامهریزی جهت گسترش ظرفیتهای آتی همراه است. در نتیجه این سیاست، چین میتواند بازار محصولات شیمیایی و پتروشیمیایی مدنظر خود در دنیا را در دست گرفته و ساختار عرضه و تقاضای این صنعت را در جهت مطلوب خود مدیریت کند.
تغییر رویکرد از واردات به صادرات
در گذشته، چین نقش مکانی مناسب جهت تولید محصولات شیمیایی و پتروشیمیایی سایر کشورهای دنیا را بازی میکرد، اما درحال حاضر این کشور رویکرد خود را از واردات به صادرات تغییر داده و شرکتهای داخلی آن با گسترش ظرفیت تولید خود و تمرکز بر تولید محصولات عمده وارداتی چین، درحال تبدیل آن به یک صادرکننده خالص برای مواد شیمیایی و پتروشیمیایی در دنیا هستند.
توجه روزافزون به مواد شیمیایی تخصصی
با وجود آنکه هنوز صنعت شیمیایی و پتروشیمیایی چین نسبت به غرب، گرایش بیشتری به مواد شیمیایی پایه دارد، اما نرخ رشد مواد شیمیایی تخصصی آن بین 2 تا 5 درصد (بسته به بخشهای مختلف) بیشتر از غرب است؛ بهویژه آنکه شرکتهای خصوصی داخلی چین، بهطور فزاینده ای به این حوزه روی می آورند. در نتیجه این رویکرد، انتظار می رود زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی این کشور در آینده ای نزدیک در حلقههای پایین دست کاملتر شده و چین را به یکی از کشورهای پیشرو در این حوزه تبدیل کند.
رقابت میان شرکت های شیمیایی دولتی، خصوصی و خارجی
در چین تمایز واضحتری بین انواع مختلف مالکیت نسبت به بازارهای غربی وجود دارد؛ درحالی که شرکت های شیمیایی خارجی تمایل به رهبری تکنولوژی در این حوزه را دارند، شرکت های شیمیایی دولتی بر تولید انبوه مواد شیمیایی پایه تمرکز کردهاند. شرکتهای شیمیایی خصوصی نیز بهطور مداوم درحال گسترش فعالیتها و ارتقای تکنولوژی خود هستند. این تفکیک حوزههای تمرکز بین انواع مالکیت در شرکتهای شیمیایی فعال چین، امکان تمرکز هر نوع از شرکتها بر فعالیت مدنظر خود و برنامهریزی بلندمدت در این زمینه را فراهم کرده و این موضوع بازار را به شدت رقابتی ساخته است.
استفاده از زغال سنگ به عنوان خوراک
استفاده از زغال سنگ به عنوان خوراک در صنعت شیمیایی و پتروشیمیایی چین، یک استثنا نسبت به غرب محسوب میشود. این صنعت به دلیل دسترسی فراوان به زغال سنگ ارزانقیمت در مناطق دورافتاده چین توأم با هدفگیری دولت این کشور برای کاهش وابستگی به واردات نفت، در سال های اخیر بهطور قابل ملاحظهای رشد داشته است. با وجود آنکه قیمت پایین نفت درحال حاضر، اقتصادی بودن پروژههای بر پایه زغالسنگ چین را با سؤال جدی روبرو کرده است، اما دولت این کشور جهت کاهش وابستگی خود به واردات نفت و در نتیجه کاهش آثار منفی نوسانات قیمت نفت، به حمایت سیاسی از این رویکرد ادامه خواهد داد.
[1] China International Analysis, U.S. Energy Information Administration (EIA), May 14, 2015.
[2] China Polyolefin Industry Outlook, Asian Petrochemical Industry Center (APIC), China National Chemical Information Centre, May 19, 2017.
[3] High Performance Resin
[4] Petroleum Based Specialty Rubber
[5] Synthetic Fiber Monomer
[6] China's Coal to Olefins Industry, China National Coal Association, Bloomberg Finance LP, Deutsche Bank, 2014.