این محصولات ننسبت به محصولات شیمیایی پایه در حجم های بسیار کمتری تولید می شوند و برای اهداف خاصی تولید می شوند (مثلا به عنوان یک ماده کاربردی یا به عنوان یک محصول کمکی در فرآیند تولید گستره وسیعی از محصولات).
مواد شیمیایی تخصصی مشتریان را قادر می سازد تا هزینه های کلی سیستم را کاهش دهند، عملکرد محصول را بهبود بخشند و فرآیند تولید را بهینه کنند تا از طریف راه حل های مرسوم بازدهی را افزایش دهند. یعنی، این محصولات به دلیل کاربردی که دارند فروخته می شوند، به جای اینکه به دلیل محتویات شان مورد توجه قرار گیرند.
برخی از مواد شیمیایی تخصصی عبارتند از مواد چسبنده، انواع کاتالیزورها، پوشش های سیم و کابل، مواد شیمیایی الکترونیکی، پاک کننده های صنعتی و خانگی، افزودنی های پلاستیک، مواد شیمیایی مربوط به مدیریت آب و سایر مواد شیمیایی تخصصی.
یکی از ویژگی هایی که باعث تمایز مواد شیمیایی تخصصی از مواد شیمیایی پایه می شود این است که معمولا مواد شیمیایی تخصصی یک جزء خاص برای خدمت رسانی به مشتریان یا خدمت رسانی فنی است. چشم انداز بلندمدت رشد برای مواد شیمیایی تخصصی معمولا خیلی پویاتر از مواد شیمیایی پایه است.
تعداد زیادی بازار فروش محصولات شیمیایی تخصصی وجود دارد، شامل صنایع تولیدی (اتومبیل ها، محصولات مصرفی، محصولات الکترونیکی، مواد غذایی، ریخته گری ها، روان کننده ها، کاغذ، محصولات پلاستیکی، محصولات لاستیکی و غیره) و صنایع غیرتولیدی مانند اکتشاف نفت، ساخت و ساز و خدمات شهری به شکل توزیع برق. بخش تولید مواد شیمیایی تخصصی خیلی بیشتر از سایر بخش ها بر روی بازارها متمرکز می شوند، خیلی از آنها به مرحله تکامل رسیده و به طور رور افزودن در حال پیوستن به بازارهای بیت المللی هستند.
مواد اولیه برای تولید مواد شیمیایی تخصصی از مواد واسطه ای پتروشیمی و سایر مواد شیمیایی صنعتی پایه به دست می آیند، که بعدا تبدیل به محصولاتی با ارزش افزوده بسیار بالاتر می شوند. قیمت مواد شیمیایی پایه بر اساس رویکرد «ارزش در حین مصرف» تعیین می شود که در مقابل روش هزینه ای تعریف می شود و به طور تاریخی در مقایسه با سایر بخش های شیمیایی بازدهی آنها کمتر تحت تاثیر فشارهای تقاضا قرار می گیرد.
به طور کلی، مواد شیمیایی تخصصی بخش کوچکی از کل هزینه مصرف کنندگان را تشکیل می دهند، اما برای ارزیابی میزان بهره وری و عملکرد محصولات ضروری هستند. یعنی از نظر اقتصادی، بر اساس ارزشی که برای مشتری دارد ارزش گذاری می شود؛ این امر باعث افزایش «هزینه های تبدیل» شده و قدرت چانه زنی مشتریان را بهبود می بخشد.
میزان عرضه این مواد در بازارهای نهایی نیز برای تولید مواد شیمیایی تخصصی بسیار مهم هستند.به طور سنتی، مواد شیمیایی تخصصی در مقایسه با مواد شیمیایی صنعتی پایه حاشیه سود (و بازدهی سهام) بالاتر و درجه پایین تری از خاصیت چرخه ای دارند.
از سوی دیگر، درآمدها نوسان کمتری داشته اند. بر اساس یک قاعده سرانگشتی تقریبی اکثر مواد شیمیایی تخصصی در سطحی بالاتر از 25/1 دلار آمریکا به ازای هر پوند وزنی قیمت گذاری می شوند.
مواد شیمایی تخصصی ارزش افزوده بالاتری دارند زیرا به سادگی نمی توانند توسط سایر تولیدکنندگان تولید شوند و یک دیواری در مقابل تقلب های احتمالی از تولید آنها وجود دارد، که منجبر به شکل گیری موانع سختی برای ورود می شود. در این بازار، خدمت رسانی قوی فنی، بازاریابی و توانمندی های توزیعی یک باید هستند، زیرا در این بازار روابط مشتری حائز بالاترین اهمیت است.
در واقع، قیمت نهایی یک ماده شیمیایی تخصصی یکی از اجزای خیلی مهم این خدمت هستند. نوآوری در این صنعت حیاتی است و شرکت های تولیدکننده مواد شیمیایی تخصصی معمولا 4 تا 8 درصد از درآمد خود را برای تحقیق و توسعه (R&D) خرج می کنند؛ این نوآوری ها عوامل محرکه رشد برای اکثر شرکت ها هستند.
اگرچه نیازهای سرمایه ای برای تولید مواد شیمیایی تخصصی در مقایسه با مواد شیمیایی پایه کمتر و انعطاف پذیرتر هستند، اما هنوز هم این نیازها بسیار بالا هستند. شرکت های پتروشیمی معمولا بین 4 تا 9 درصد از درآمد خود را برای احداث کارخانه و تجهیزات جدید (P & E) هزینه می کنند.
در حالی که عملیات اختصاصی و پیوسته در تولید مواد شیمیایی تخصصی مهم هستند (اگرچه در یک سطح پایین تر)، تعداد بسیار زیادی کارخانه وجود دارد که هدف آنها تولیدات ترکیبی است (با بکارگیری تجهیزات برای عملیات واحدهای خاص مانند تقطیر، کریستالیزه کردن، فیلتراسیون و غیره) یا فرموله کردن کارخانه ها. بر اساس تعریف عمومی تولید اکثر مواد شیمیایی تخصصی اشتغال زا هستند و بالاتر از یک حجم مشخص تولید، دیگر اندازه تولید مهم نیست.
شرکت های تولیدکننده مواد شیمیایی تخصصی معمولا خطوط مختلف تولیدی دارند. مشتریان، که معمولا سایر تولیدکنندگان و برخی از بخش های غیرتولیدی هستند، معمولا حجم های بسیار اندکی را خریداری می کنند. در برخی از بازارهای مواد شیمیایی تخصصی، حساب های مربوط به فروش برای یک مشتری نوعی در حدود 50 هزار دلار آمریکا است.
قراردادهای تک- منبعی (برای مثال، توافق های شراکتی) نیز یکی از عوامل مهم هستند. انگیزه های موجود عبارتند از تقویت بهره برداری از پلتفرم های موجود، سرمایه گذاری در بخش هایی که پتانسیل رشد بالاتری دارند، هم افزایی هزینه ای، یا پر کردن یک شکاف تولیدی، بازاری، فناوری یا جغرافیایی. اخیرا ائتلاف برای فراهم کردن مقیاس و حوزه در حال اهمیت یافتن هستند.
عوامل خارجی نیز بر صنعت تولید مواد شیمیایی تخصصی تاثیر می گذارند. گسترش روزافزون تجارت الکترونیکی تاثیرات شگرفی بر صنعت تولید مواد شیمیایی تخصصی گذاشته است زیرا به شرکت های کوچک این امکان را می دهد که به مشتریان بزرگ دسترسی داشته باشند.
قوانین و مقررات دولتی بسیار زیاد هستند و عمدتا به دلیل نگرانی های موجود در مورد محیط زیست، سلامت و ایمنی (برخی از بخش ها با فشارهای زیست محیطی، مانند محصولات و فرآیندهای «سبز» ) هستند. آژانس حمایت از محیط زیست (EPA) قانونگذار پیشرو است، اگرچه اداره غذا و دارو (FDA) قانونگذار اصلی در برخی از بازارهای مواد شیمیایی تخصصی مانند محصولات آرایشی و افزودنی ها به مواد غذایی است.