روزهای خاموش خام فروشی در صنعت پتروشیمی ایران با تعریف طرح های توسعه ای جدید به سرآمد و اکنون این صنعت با رویکردی جدید با هدف تکمیل زنجیره ارزش چند سالی است که قبایی تازه بر تن دارد. قبایی که با به جریان افتادن طرح ها و پروژه های متوقف شده، رخت فرسودگی و رکود را برکنده و جان تازه ای گرفته است.
پتروشیمی ها با شتاب در حال پیوستن به زنجیره اقتصاد و صنعت ایران هستند و در این مسیر باید به این نکته توجه داشت که مزیت اقتصادی راهبردی کشور پشتوانه قدرتمند اقتصاد و صنایع است و اقتدار صنعتی، ابزاری قوی برای دستیابی به توسعه پایدار است، اما تحقق این نقش در گرو توسعه زنجیره ارزش بر پایه فعال سازی صنایع تکمیلی از جمله صنعت پتروشیمی و زنجیره پایین دستی آن است و ایجاد ارزش افزوده، اشتغالزایی، محرومیت زدایی و تکمیل زنجیره تامین صنعت کشور از جمله نقش های پتروشیی به عنوان صنعتی پیشرو است.
صنعت پتروشیمی کشور سربلندتر، پویاتر و با صلابت تر از همیشه در حوزه تولید پایدار، تامین خوراک صنایع پایین دستی و صادرات و ارزآوری نقش خود را ایفا می کند و در سال ۹۹ حدود ۴۰ میلیون تن خوراک معادل یک میلیون بشکه در روز به ارزش ۶ میلیارد دلار از صنعت نفت دریافت شد که در ۶۷ مجتمع پتروشیمی مورد استفاده قرار گرفت و با بهره برداری از طرح های جهش سوم در سال ۱۴۰۴، این رقم به معادل ۲.۳ میلیون بشکه نفت خام در روز افزایش خواهد یافت.
در میان مجتمع های پتروشیمی کشور ، مجتمع پتروشیمی کاویان، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان اتیلن کشور با سالانه حدود ٢ میلیون تن ظرفیت تولید است که بر اساس برنامه ریزی های انجام شده این مجتمع پتروشیمی، اتان دریافتی از پارس جنوبی را به اتیلن تبدیل کرده و به خط لوله اتیلن غرب تزریق می کند که این اتیلن از ١١ استان عبور کرده وخوراک مجتمع های پتروشیمی ساخته شده یا در حال احداث را تامین خواهد کرد.
خط لوله اتیلن غرب خوراک مجتمع های پتروشیمی واقع در استان های خوزستان، فارس، لرستان، کهکیلویه و بویر احمد، چهار محال و بختیاری، کردستان، کرمانشاه، آذربایجان غربی و شرقی، ایلام و همدان را تامین می کند و در حال حاضر اتیلن تولیدی در این پتروشیمی، با خط لوله اتیلن غرب به پتروشیمی های لرستان، پلیمرکرمانشاه، ایلام، کردستان، مهاباد ، میاندوآب و تبریز ارسال و مازاد تولید نیز در پتروشیمی‌های منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر استفاده می‌شود.
آمار تولید واحد‌های پتروشیمی واقع در مسیر خط لوله اتیلن غرب نشان دهنده تلاش این مجتمع‌ها به استفاده از بالاترین بازدهی تولید و بهره‌برداری از امکانات سرمایه‌گذاری شده است و خوشبختانه روند تکمیل زنجیره و توسعه صنایع پایین دستی در تعدادی از مجتمع های مورد اشاره آغاز شده است.
در سال های اخیر با بهره برداری از فازهای جدید پارس جنوبی، ظرفیت تولید انواع خوراک‌های گازی مورد نیاز مجتمع‌ها و طرح‌های پتروشیمی تامین شد به طوری‌که با تامین کامل خوراک اتان مجتمع‌های زنجیره الفین، مسیر افزایش ظرفیت تولید اتیلن در صنعت پتروشیمی هموار شده و نگاهی به آمارهای تولید پتروشیمی‌ها به ویژه در مسیر خط لوله اتیلن غرب نشان می دهد که با افزایش تولید اتان و به دنبال آن اتیلن، تولید گریدهای مختلف حصولات خانواده پلی‌اتیلن‌ها در عسلویه، ماهشهر و خط اتیلن غرب هم با افزایش همراه شده است.
یکی از نکات برجسته در ساخت فازهای اول و دوم خط لوله اتیلن غرب اصل «هماهنگی و هم‌زمانی» بود که با ساخت مجتمع‌های واقع در مسیر خط مورد توجه قرار داشت، به این ترتیب که هیچ یک از مجتمع‌هایی که به بهره‌برداری رسیده بود امکان نداشت برای راه‌اندازی معطل دریافت خوراک از طریق خط لوله اتیلن غرب باشند، بلکه همیشه خط اتیلن چند ماهی زودتر از زمان بهره‌برداری پتروشیمی‌های واقع در مسیرخط راه‌اندازی شد و اتیلن مورد نیاز پتروشیمی‌ها به مجتمع‌های یادشده تحویل می‌شد.
حمایت وزارت نفت و پشتیبانی شرکت ملی صنایع پتروشیمی در روند ساخت و تکمیل این خط مهم و راهبردی بسیار اثربخش بود و ساخت این خط لوله مهم و حساس خط برای انتقال اتیلن به ۱۱ مجتمع پتروشیمی با وجود چالش‌های مختلفی مانند وجود مناطق سخت‌گذر، معارضان زمین یا شرایط سخت آب و هوایی در مسیر ساخت نیازمند عزم و اراده‌ای ملی و روحیه‌ای جهادی بود.
ظرفیت های موجود در مسیر خط لوله اتین غرب برای تکمیل زنجیره ارزش
استان های واقع در مسیر خط لوله اتیلن غرب از ظرفیت های مطلوبی برای توسعه صنایع میانی و پایین دستی برخوردار هستند و در صورت ارائه مشوق های لازم به آنها و نیز علاقه مندان به سرمایه گذاری میتوان روند خام فروشی را بطور محسوسی کاهش داد و با تولید محصولات نهایی در مسیر توسعه متوازن گام برداشت.
بدون تردید با حرکت در زنجیره تولید محصولات پایین دستی به سمت پایین، ارزش افزوده بالاتری ایجاد می شود و نباید تنها به بالادست پتروشیمی اکتفا کرد و باید همانند توسعه بخش بالادست، پایین دست پتروشیمی نیز با هدف کسب ارزش افزوده بیشتر توسعه یابد و در قالب برنامه های توسعه ای مانند جهش دوم، جهش سوم و طرح های پیشران سرعت پیشرفت در توسعه صنایع پایین دست پتروشیمی را افزایش داد و در این مسیر در صورت تأمین خوراک صنایع پایین دست پتروشیمی، هرگونه سرمایه گذاری دراین بخش در کشور سودآور است.
با تحقق طرح‌های جهش دوم و سوم صنعت پتروشیمی تا سال 1404، ظرفیت تولید پتروشیمی افزایش می‌یابد و به همین دلیل در چهار شاخه متانول، پروپیلن، اتیلن و بنزن، طرح‌های پیشران، به‌عنوان طرح‌هایی که منجر توسعه صنایع پایین‌دست خواهد شد تعریف می‌شود. در حال حاضر از میان طرح‌های پیشران موجود در جهش دوم و سوم صنعت پتروشیمی تعداد هفت طرح به‌عنوان طرح‌های پیشران صنایع پایین‌دست پتروشیمی شناخته شده و تسریع در تکمیل این طرح‌ها جزو سیاست‌های وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی است. اما این هفت طرح پاسخگوی نیاز بازار داخلی نیست و به همین دلیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی، با شناسایی و تعریف طرح‌های جدید موردنیاز صنعت پتروشیمی و صنایع پایین‌دست، طرح‌های جدید پیشران را تعریف کرده و در پی تشویق سرمایه‌گذاران برای پیشبرد این طرح‌ها از طریق جذب سرمایه است.
گفتنی است که حدود ۹۵ نوع محصول تا پایان سال ۹۸ در صنعت پتروشیمی تولید می‌شده که هرکدام گریدهای مختلفی دارند. ۱۰ محصول جدید با تحقق جهش دوم صنعت پتروشیمی تا پایان ۱۴۰۰ و سه محصول دیگر نیز تا پایان جهش سوم صنعت پتروشیمی به سبد تولید صنعت پتروشیمی کشور افزوده می‌شود، اما هدف از اجرای طرح‌های پیشران، تنوع‌بخشی سبد محصولات به‌ویژه تولید محصولات وارداتی است که با اجرای این طرح‌ها ۲۰ محصول جدید به سبد تولید این صنعت اضافه می‌شود. در مجموع با اجرای طرح‌های راهبردی ۶۰ درصد از محصولات وارداتی در داخل تأمین خواهند شد.
روند فعالیت پتروشیمی های واقع در مسیر خط لوله اتیلن غرب نشان می دهد که با توسعه بخش پايین دست پتروشیمی ، افزون بر اشتغال زایی های قابل توجه، ایران می تواند در سال های آتی یکی از صادرکننده مهم محصولات تولید شده در صنایع مختلف پایین دست پتروشیمی به همسایگان در غرب کشور باشد وبا توجه به ظرفیت های موجود در کشور صادرات محصولات نهایی به کشورهای همسایه می تواند ارز آوری مطلوبی را به همراه داشته باشد.
چشم انداز خط لوله اتیلن غرب
بهزاد محمدی معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی چندی پیش در تشریح مشخصات خط لوله اتیلن غرب با اشاره به اینکه این خط از 11 استان عبور می‌کند، اظهارکرد: طول اصلی خط 1660 کیلومتر، طول انشعابات فرعی 550 کیلومتر و خط دنا نیز 600 کیلومتر است که در مجموع این خط با حدود 2800 کیلومتر طول در نوع خود منحصر به فرد است.
محمدی با اشاره به اینکه خط اتیلن غرب شامل 8 ایستگاه تقویت فشار است که پنج ایستگاه فعال و ایستگاه ششم در حال ساخت است، اظهار کرد: 13 مجتمع پتروشیمی (هم تزریق‌کنندگان و هم گیرندگان) به این خط مرتبط هستند و میزان تزریق اتیلن به این خط سالانه 2.1 میلیون تن است که به صورت تجمعی تا به امروز 11 میلیون تن اتیلن به شرکت‌های زیردست توزیع شده است.
مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ارزش محصولات ذیل خط لوله اتیلن غرب را سالانه 2 میلیارد دلار عنوان کرد و افزود: این خط برای 15 هزار نفر اشتغال مستقیم ایجاد کرده است.
وی با بیان اینکه در افق 1404، 13 مجتمع پتروشیمی متصل به این خط به 21 مجتمع افزایش پیدا خواهند کرد، ادامه داد: بنابراین ظرفیت تزریق به اتیلن غرب به 3.5 میلیون تن و ارزش فروش محصولات با توجه به تنوعی که از مسیر اتیلن ایجاد خواهیم کرد به سالانه 3.7 میلیارد دلار خواهد رسید و اشتغال مستقیم به عدد 17 هزار نفر می‌رسد.
محمدی به 8 طرح در دست اجرا ذیل این خط اشاره کرد که در سال‌های آتی به بهره‌برداری خواهند رسید و به خط اتیلن غرب متصل می‌شوند، گفت: این خط بسیار راهبردی و مهم برای وزارت نفت و کشور محسوب می‌شود.
معاون وزیر نفت با اشاره به اینکه از مسیر این خط هم اکنون بیشتر پلی اتیلن و پی‌وی‌سی تولید می‌شود، افزود: با توسعه زنجیره ارزش که از راهبردهای اصلی شرکت است به انواع پلی‌اتیلن‌ها، اتیلن اکساید، اتانول آمین‌ها ، اتوکسیلات‌ها و گلیکول اترها دست پیدا خواهیم کرد و تنوعی را در پایین دست صنعت پتروشیمی خواهیم داشت.
وی تصریح کرد: در برنامه راهبردی شرکت ملی صنایع پتروشیمی که توسعه زنجیره ارزش را هدفگذاری کرده است، 6 زنجیره طرح پیشران درنظر گرفته شده است که یکی از آنها اتیلن است که امیدواریم از این مسیر آن هدف محقق خواهد شد.
ساخت خط لوله اتیلن غرب با مصوبه هیئت وزیران در سال ١٣٨١ با هدف توسعه مناطق کمتر توسعه یافته در دوره وزارت مهندس زنگنه در وزارت نفت آغاز شد و این خط از مبدا پارس جنوبی تا استان های آذربایجان غربی و شرقی امتداد دارد.
سید سید فواد نبوی